Home Analisa Vida Pemulung Iha Lixeiro Tibar: Buka Sorte Iha Fatin Ne’ebe “La Fo...

Vida Pemulung Iha Lixeiro Tibar: Buka Sorte Iha Fatin Ne’ebe “La Fo Sorte”

2472
0
hakerek nain, Augusto Almeida da Silva. [Foto: Doc.Privadu | 23.08.2023]

Hakerek nain Augusto Almeida da Silva

Introdução

Ikus-ikus ne’e condições ambiente sai hanesan preukupação boot ba entidade tomak. Hosi comunidade nação fragil até comunidade nação desenvolvido sira. Hosi ema ki’ik no kiak até ema boot no riku sira. Maibe diferensia boot nebé iha mak nação fragil no ema ki’ik no kiak sira sempre sai vitima hosi ação neo-kapitalilsmo nian. Consequencia continuação nebé vitima sira hetan mak poluição, crisi ambiental no problema saúde umano (mal nutrição).

Timor Leste sai nu’udar parte ida hosi nação frangil nebé sai vitima hosi condições hirak ne’e. Questão ambiente ida nebé urgente iha Timor Leste, li-liu nia ema ki’ik no kiak sira hasoru iha tempo agora mak crisi gestão ba lixo. Existencia lixo nebé iha potencia economia, ao mesmo tempo hamosu problema saúde publica ba ema ki’ik no kiak sira. Lixo nebé seidauk hetan gestão diak hosi nivel basico to’o iha nivel alto sempre sai preukupação boot ba comunidade Timor Leste, li-liu comunidade cidade Dili. Mesmo que nune’e, fenomena hirak ne’e la tau ba consideração, tanto hosi parte comunidade rasik no parte governo (tamba sei iha fase retorika no programatiku).

Baseia ba dados hosi Ministerio Administração Estatal (MAE-2020), comunidade Dili produz lixo ho tonelada 250 kada loron. Hosi tonela 250 ne’e, 45% mak transporta ba lixeiro Tibar, resto seluk namkari no namtate arbiru iha aredores cidade Dili nebé comunidade hela ba. Hosi realidade hirak ne’e, questão seluk nebé presija toma atenção mak condição lixeiro iha Tibar. Tibar sai nu’udar destinação unica no ida hodi acumula 45% hosi total lixo 250 toneladas nebé transporta hosi Dili. Lixo sira nebé transaporta ba lixeiro Tibar, mos hamosu problema seluk, tamba la hetan processo triagen nebé diak no adequado. Kualker tipo lixo transporta hamutuk iha kareta Truk ida hodi transporta ba lixeiro Tibar. Nune’e mos wainhira to’o iha fatin lixeiro, lixo hirak ne’e fakar hamutuk nein halo gestão nebé diak.  Mesmo nune’e, ita presija agradece ba maluk balun (comunidade) nebé iha interese (le: tan necessidade basico obriga) esforso hodi halo mini triagen ba lixo hirak nebé fakar namtate iha lixeiro tibar. Maluk hirak ne’e ita bele hanaran sira nu’udar heroi familia iha condição la saudavel.

Vida Pemulung iha Lixeiro Tibar: Buka Sorte iha Fatin ne’ebé “la fo Sorte”

No fim fulan Janeiro 2022, ha’u hahu hala’o survei ba fatin lixeiro iha Tibar, hodi explora ha’u nia processo pesquisa ba projeto final estudo mestrado (S2) nian iha Universidade Diponegoro, Semarang-Indonesia. Tematica ba ha’u projeto final mak Avaliação Impacto Aspectos Técnicos hosi Gestão Lixo ba Poluição Ambiental, iha Dom Aleixo, Dili, Timor-Leste. Liu hosi tematica ida ne’e, lori ha’u descobre destinação ikus hosi acumulação lixo sira hosi cidade Dili nian. Ita hotu hatene katak Lixeiro Tibar sai hanesan fatin ou destinação ikus hosi paradeiros lixo tomak iha cidade Dili. Nu’udar destinação ikus, com certeza katak lixeiro Tibar sai mos locus importante hosi atividade pesquisa. Hodi nune’e bele descobre sistema gestão lixo (lixeiro) depois de acumulação.

Processo survei até pesquisa iha lixeiro Tibar durante loron hat (4) halo ha’u hasoru maluk sira ne’ebe buka sorte iha fatin refere. Hosi labarik ho idade 5 anos, jovens no ferik/katuas sira. Iha momento neba ami consege halo conversa badak. Ida por ida hato’o sira nia historia no processo oinsa bele sente “hakmatek” iha fatin lixo Tibar. Ho razões oioin haka’as sira hodi hakat ain ba fatin refere ho objetivo ida deit, mak atu sobrevive iha ambito cidade Dili. Maluk hirak ne’e mai hosi municipio seluk no hela iha Dili (Tasi Tolu), no dader-san madrugada, tuku 05h00, passo por passo sira hadak hodi mai iha lixeiro Tibar hodi acumula sasan uzados nebé iha potensia ekonomia atu faan fila fali. Ida ne’e mak condição ril hosi maluk sira nebé buka sorte iha fatin nebé la saúdavel. Iha minuto balun, ha’u mos husu sira, tan sa mak tenki mai iha ne’e (lixeiro Tibar)? Sira hatan fatin ida ne’e mak bele ajuda netik ami hodi moris no hetan hahan ba loro-loron nian. Se ami la mai, ami mos sei la han no sustenta ami nia moris.

Questões boot hosi gestão lixo nebé la adequado no la ideal hamosu problema ba saúde publico. Resultado analisa hosi dados pesquisa ba projeto final mestrado (Tese S2) hatudu katak participação comunidade iha processo gestão, especialmente relaciona ho disponibilade fatin triagen lixo baseia ba tipo la dun maximo.  Ba caso ne’e, pontução média atinge deit 77,8 hosi 200 nu’udar pontuação maximo ou equivalente ho 20% hosi 100% (Almeida, 2022: xiv). Condições hirak ne’e com certeza hatuku katak pessoa/maluk hirak nebé halo atividade escolha ou separa lixo tuir tipo (pemulung) hetan ameasa boot ba sira nia saúde rasik.

Pemulung mak maluk hirak nebé hala’o atividade acumulacão lixo baseia ba potencial ekonomia. Liafuan pemulung ne’e termo ida hosi lian Indonesia. Ha’u uza termo ne’e hodi bele hatur lolos kontekstu no condição hosi maluk sira nebé indika/associado ba, hodi ita bele komprende didiak sira nia existencia. Economicamente, atividade hili, escolha no acumula lixo ho potencia ekonomia hosi pemulung laos profissão nebé deterministico ho salario kada fulan. So, atividade nebé maluk pemulung sira halo ne’e laos sai hanesan objetivo moris, maibe sai hanesan atividade obrigatoriamente hodi bele sustenta sira nia moris. Condições ne’e la significa katak ema nebé soe lixo arbiru sai hanesan instrumento nebé diak hodi bele ajuda maluk pemulung sira. Lae! Pemulung iha tamba iha lixo, laos presença pemulung sai hanesan condição logika hodi hamosu ou soe lixo arbiru.

Presença pemulung iha lixeiro Tibar, sai hanesan protesto silencio ida ba ita hotu nebé produz lixo no parte kompetente (governo) konaba pobreza estrutural, nune’e mos kapitalismo iha rai ida ne’e. Vida pemulung iha lixeiro Tibar sai hanesan ação buka sorte hodi sustenta moris hosi loron ba loron iha fatin nebé “la fo sorte.” Hakarak ou lakoi, condição obriga sira hodi ten que esforço no hala’o serviço hirak ne’e. Sira hatene no komprende bem, katak atividade hili, escolha no acumula lixo iha lixeiro Tibar iha consequencia continuação nebé la diak ba sira nia an, ba sira nia familia, maibe sira ten que halo.

Hare ba condições hirak hosi maluk pemulung sira iha Tibar, hatudu mai katak sira hamoris espiritu to be more, laos to have more. Condição buka sorte iha fatin nebé “la fo sorte” la haminis sira nia conciencia nu’udar umano nebé completo, complexo maibe mos hatene an. Tamba, orientação ikus hosi sira nia moris mak oinsa bele atinge sustenibilidade moris nebé diak, sein halo eksploitação ba criatura seluk, mesmo sira ten que pronto simu consequencia.

Conclusão

Vida pemulung iha lixeiro Tibar nu’udar condição ida nebé refleta ação buka sorte iha fatin nebé “la fo sorte.” Ita hotu hatene katak condição lixeiro Tibar sempre hamosu problema ba saúde publico, sa tan ba maluk pemulung sira nebé hala’o atividade iha neba hodi hetan netik buka ba moris loron aban nian. Consequencia nebé iha la hamihis sira nia espiritu, tamba ne’e sai hanesan obrogatorio ida. Governo no parte competente sira favor la bele tur hakmatek iha fatin, iha zona cofortavel, maibe ten que iha ação concreta.

Ação concreta ba existencia maluk pemulung sira iha lixeiro Tibar sai hanesan papel importante hosi parte hotu, li-liu governo, atraves hosi autoridade lokal sira ou bele mos serviço hamutuk stakeholders hodi soluciona condições maluk pemulung sira nian iha lixeiro Tibar. Realidade maluk pemulung sira nebé presija toma atenção hosi parte kompetente mak ten que kria condição saudavel, hanesan fo hanoin hodi uza equipamento ba proteção pessoal hodi bele minimiza moras hadaet sira seluk no moras respiratorio. Nune’e mos, ten que kria consepto descentralização ba gestão lixo iha Timor Leste, li-liu cidade Dili.

*Alumi Mestrado Ciencia Ambiental, Universidade Diponegoro, Semarang-Indonesia; Assistente Unidade Pesquisa no Serviço Comunitário iha ISFIT, no Docente parte tempu  (Ciencia Ambiental) iha UNITAL.

Print Friendly, PDF & Email

LEAVE A REPLY

Please enter your comment!
Please enter your name here