Reportajen David da Costa
Relasiona ho desizaun Tribunal Rekuru nian ne’ebe deklara Inkonstitusionalidade ba altersaun ba Lei Organizasaun Judisiária ho ida ne’e Judicial System Monitoring Programme (JSMP) husu ba parte hotu atu halo tuir desizaun Tribunál Rekursu kona-ba Inkonstitusionalidade artigu 2 Lei nú. 4/2025 segunda alterasaun ba Lei nu.25/2021 kona-ba Lei Organizasaun Judisiária.
Iha konferensia Imprensa Peskizadór Legál JSMP, Luis de Oliveira, hatete, JSMP apresia no kongratula Juis Koletivu sira iha Tribunál Rekursu (TR) ne’ebé tuir Konstituisaun no lei, asume mós kompeténsia konstitusionál no eleitorál Tribunál Supreme Justisa (STJ) tuir Artigu 126 Konstituisaun.
Tanba iha kontestu ida ne’e,sira hatudu sira ninia kualidade serbisu no ezerse sira nia kompeténsia ho independente hodi hakruk de’it ba Lei no Konstituisaun hanesan prevee iha Artigu 119 Konstituisaun. TR ezerse kompetensia STJ nian ne’e iha periodu temporáriu de’it ka tranzitória de’it hanesan prevee iha pontu 2 Artigu 164 Konstituisaun, katak bainhira seidauk instala STJ, knaar no kompetensia sira relevante ba STJ nian TR mak hala’o.
“Desizaun TR iha loron 31 Jullu 2025 ne’e reafirma pozisaun no perspetiva legál jurídiku JSMP ne’ebé antes ne’e aprezenta ona katak, nomeasaun Prezidente Tribunál Rekursu atuál konstitui inkumprimentu ka violasaun ba norma konstitusionál sira, ne’ebé prevee rekézitu legál kona-ba prosesu nomeasaun ba kargu Prezidente Tribunal Rekursu ne’ebé iha tempu hanesan asume mós knaar nu’udar Prezidente Tribunál Supremu Justisa. Rekézitu sira ne’e mak hanesan prevee iha pontu 3) Artigu 124 Konstituisaun kona-ba STJ katak Prezidente STJ nomeadu entre juis sira STJ nian ba mandatu tinan haat (4) hosi Prezidente Repúblika,” dehan Peskizadór Legál JSMP, Luis de Oliveira, iha edifisiu JSMP kolmera, Segunda 4/08
Nia haktuir, Desizaun TR nian ne’e nu’udar prova ida kona-ba firmeza no kumprimentu ba prinsípiu Estadu Direitu Demokrátiku nian katak desizaun hotu tenke tuir Konstituisaun no lei. Iha parte seluk, sai hanesan teste polítiku ida ba órgaun soberanu sira hotu oinsa atu hatuur interese estadu no sistema justisa aas liu interese sira seluk.
Desizaun mós reafirma no reflete movimentu konstitusionál ne’ebé Governu Konstitusioná Dasia (IX) no Prezidente Repúblika atuál antes ne’e promove durante kampaña eleitorál kona-ba tema boot “Repozisaun Ordem Konstitusionál” nu’udar tema estratéjiku no pertinente iha estadu direitu demokrátiku.
Desizaun finál tribunál nian ne’e ho natureza kumprimentu obrigatóriu hanesan prevee iha pontu 3) artigu 118 Konstituisaun ne’ebé define katak Tribunál nia desizaun prevalese liu desizaun hosi autoridade sira seluk no tenke kumpri obrigatoriamente.
“lha kontestu ida ne’e, desizaun TR kona-ba inkonstitusionalidade sei la konstitui rekursu hanesan desizaun ba kazu babain sira nein atu halo revizaun ba lei iha kazu iha kontestu veto polítika hosi Prezidente Repúblika ba lei ruma ne’ebé Parlamentu Nasionál haruka ba promulgasaun,’’ hatete Luis.
Maibé JSMP fiar katak tantu Prezidente Repúblika José Ramos-Horta, Prezidente Rekursu atual Afonso Carmona, no órgaun soberanu sira seluk, entidade relevante sira seluk, sei hatuur interese estadu aas liu interese seluk hodi kumpri desizaun Tribunal relasiona ho materia ne’ebe juis sira husi tribunal rekursu dekreta kona-ba inkonstitusionalidade nomeasaun Prezidente Tribunal Rekursu.
Partikularmente, JSMP fiar metin katak Prezidente Tribunal Rekursu atual sei hatudu vontade boot, konsiensia moral-síviku no profisional atu kolabora no kumpri orden tribunal nian nu’udar ordem aas liu iha estadu demokratiku ne’ebe konsagra iha Konstituisaun nu’dar lisaun polftiku boot liu ba povu no estadu.
‘’Liuliu nu’udar juis no autoridade judisiariu mak sei hatudu dalan loos ba sosiedade no estadu tomak katak desizaun tribunal nian sei iha efeitu vinkulativu no final nune’e bele hametin konfiansa públiku ba setor justisa. Iha parte seluk, kualker aktu ka diploma normativu no lejizlativu ne’ebe STJ/TR deklara inkonstitusional ka nulu ka mate, nia sei la iha efetivu jurídiku ka la iha ona nia vijensia,’’ nia esplika.
JSMP husu ba Governu atu bele tau prioriedade ba instalasaun STJ hodi bele evita problema ne’ebe hanesan iha futuru. Tanba JSMP haree katak kazu ida ne’e sai hanesan lisaun boot ne’ebe parte relevante hotu-hotu aprende no evita atu labele akontese tan iha futuru.
