Reportajen David da Costa
Grupu Moris Foun ho sira nia kreativu halo artezenato ka produs tais no homan iha Reijaun Administrativu Espesial Oe-Cusse Ambeno Ambeno (RAEOA), maibé laiha governu ka Autoridade RAEOA maka preokupa ba sira nia problema sira ne’ebe maka sira hasoru.
Xefe Grupo Moris Foun, Marta Lafu, hatete, Grupu ho naran Moris Foun harii iha 2006, iha grupu ne’e membru nain Sanulu Resin hitu (17) Kompostu husi Mane haat (4) no Feto Sanulu resin tolu (13) ne’ebé durante sira suru tais no homan.
“Durante ami nia grupo ne’e ami hari iha 2006 ami Suru tais ba Tais mane, Tais feto no Selenda no ami mos homan luhu, pasta, Aifunan, kehe hodi faan iha merkadu Nunbem no Tono iha Oé-Cusse laran de’it.” Dehan Xefe Grupo Moris Foun, Marta Lafu ba Jornalista sira iha Palaban Pante Makasar Reijaun Administrativu Espesial Oe-Cusse Ambeno (RAEOA), Tersa 23/09.
Nia esplika wainhira sira Soru Tais no homan hodi faan iha Rejiaun Administrativa Espesial Oe-Cusse Ambeno (RAEOA) laran de’it tanba laiha Apoiu husi Prezidente Autoridade Munisípiu (PAM) RAEOA, no redimentu ne’ebe maka iha mos ladun di’ak, tanba faan de’it iha Oe-Cusse.
“Ami dala ruma la hetan rendimentu di’ak tanba ami ba faan tais sira ne’e iha merkadu Nunben no Tono de’it maibé la folin, tanba PAM RAEOA la apoiu ami atu ba faan iha Dili no ba Munisípiu seluk wainhira ami faan iha Oé-Cusse de’it rendimentu ladi’ak tanba ema sosa ami nia sasan laiha,” nia subliña.
Maibé Bainhira faan tais no homan sira, hetan osan tau hamutuk hafoin loron boot mak sira fahe ba malu, kada Tais Feto pakote ida $50 dolar, Tais Mane $80 dolar salenda ida $15 dolar no laiha apoiu husi Governu liu-liu PAM RAEOA ho nune’e sira fahe osan husi sira nia kolen hodi tau matan ba nia oan sira nia eskola no uza mos ba sira nia nesesidade uma laran.
Tanba ne’e husu ba governu sira liu-liu Autoridade Reijasaun Administrativu Espesial Oe-Cusse Ambeno, atu haree probelma sira ne’ebe maka grupu ne’e hasoru, atu nune’e grupu ne’e bele lori sira nia obra sira ne’ebe maka halo ne’e ba iha merkadu nasional.
“Maske ami sente la sufisiente ba ami nia nesésidade maibé servisu laiha ami atu halo, durante ne’e ami sente dezafiu mai ami mak fatin tanba fatin laiha mai ami atu ami utiliza hodi faan ami nia tais no homana sira ne’e, tanba ne’e mak ami husu ba Governu liu-liu PAM RAEOA atu apoiu no hari netik fatin atu ami bele fa’an ami nia sasan tanba ami nia fatin seidauk iha ami hein ema pesan ou dalaruma ami mak lori ba merkadu Nunbem no Tono,” nia dehan.
Grupu Moris Foun homan uza Ekipamentus mak hanesan Tali tahan no Akadiru tahan hodi homan Lafatik, Bote, Pasta, kehe, Aifunan no mos sira mos produs soru tasis Feto, mane no selenda.
Hatan ba prekupasaun ne’e, Presidente Autoridade Reijaun Administrativu Espesial Oe-Cusse Ambeno (RAEOA), Regio da Crus Salu, hatete, movimentu empoderizmu Oe-cusse haree ba produtividade industria agregadu ba merkadu domestiku, haree mos ba hijieniku. No empededorizimu sira iha Oe-Cusse ne’e tenke benefisiariu ne’e tenke feto no ba iha juventude sira maka barak atu nune’e bele lori lalais RAEOA ba iha merkadu ne’ebe di’ak.
“Benefisiariu 40% tenki ba iha feto industria hospitalidade no produtividade no juventude iha setor privadu sira atu lori lais ita ba iha merkadu ne’ebe haleu ita”, Dehan Prezidente Autoridade RAEOA Regio da Crus iha nia diskursu salaun Alfandega Palaban, Pante Makasar RAEOA, Kurta 24/09.
Nia haktuir, Autoridade sei kria fundus espesial ida ba empregu sosial no dezenvolvimentu ekonómiku kriteria atu asesu ba fundus investimentu ida ne’e tenke liu husi instituisaun finanseira lokal sira.
“Tanba ne’e grupu hirak ne’ebe iha Oe-cusse ne’e ita tau grupu ida naran Rai Osan ba Mudanca (Romanse) atu grupu sira imprensa osan ne’ebe boot atu garantia ba ita bo0t sira nia regelensia tanba instituisaun ne’e di’ak no boot ona,” nia subliña.
Prezidente afirma “sei hari”i sentru finanseiru husi makro mediu mikro ba uma kain hotu atu bele iha osan atu investe ba iha ita boot sira nia perusahan ita bot sira,”
Autoridade sei iha Komisaun ida ba iha fundu ho rekezitu rigor no fo fiar ba kanalizassun ba grupu fornesedor ba fundu. Tanba sei hari sentru finanseiru ida ba grupu ki’k, media ne’e mak lori zona ekonomia ida ne’ebe di’ak ba iha baze. Nune’e mos apresia ba Mata Dalan Institutu tanba tinan ida ne’e governu, tanba tinan ida ne’e governu sei apoiu programa empredorizmu iha RAEOA.
Tinan ida ne’e Governu sei iha programa movimentu empredorizmu Oe-Cusse nia fokus atinjimentu indikador progresu nia legadu iha parte tolu primeiru aspektu hospitalidade no produtividade industria valor atu oferese kualidade iha kargu domestika ne’ebe garantia higene, formasaun sira muda hotu ba iha Postu Administrativu, ida ne’e mak prinsipiu poder lokal no dezentralizasaun empredorizmu tenki iha fuan.
Nune’e mos Autridade RAEOA husu SEFOPE atu hari’i komisaun rejional ida ba movimentu empredorizmu ne’ebe defini ona zona produsaun sira tanba ne’e husu ba media atu kontribui ba dezaminasaun informasaun ba publiku Enkuantu prezidenti hatete ba komunidade atu kritika ba autoridade sira nia serbisu importante atu iha feedback ba Governu hodi hadia servisu.
Iha Fatin hanesan Sekretari Estadu Formasaun Profisional Empregu (SEFOPE) Rogeiro Araújo Mendonca hatete kada tinan sempre konvida autroridade lokal sira hotu hodi bele partisipa iha programa refere, programa refere SEFOPE sei halo kada tinan entaun identifika joven sira ne’ebe mak partisipa ona iha sentru formasaun no identifika tan inan aman sira ne’ebe mak hakarak hasa’e produsaun iha sira nia suku no iha sira nia aldeia.
Tanba ne’e parte guvernu presiza identifika katak ema sira ne’e persiza duni apoiu finansiamentu ruma hodi bele suporta sira nia negosiu ne’e entaun ida ne’e importante tebes hodi guvernu identifika liu husi meius sira hanesan ne’e atu governu bele apoiu fila fali grupu sira ne’ebe maka presiza.
“Iha tinan 2026 ita iha ona planu katak kada postu ita tenki aposta programa refere atu nune’e sira ne’ebe mak iha postu ne’e atu nune’e sira bele senti katak dezemvolvimentu ne’e la to di’ak iha munisipiu maibe to’o hotu ba iha postu,” nia subliña.
Tanba ne’e mak kada grupu ida SEFOPE aloka osan ba iha benifisiaria ida SEFOPE tau iha $4 mill tun mai karaik, maibé SEFOPE haree depende ba iha proposta sira grupu hatan, depois haree mos ba fatin no ekipamentus ne’ebe maka sira presiza, maibé ida ne’e la’os parte ba sektretariu estadu mak hola, maibé ne’e iha komisaun avaliasaun tekniku proposta hanaran kantap ne’e maka bele hola.
“Ha’u Senti orguilhu tebes, tanba ita hare’e ita joven iha Oe-Cusse RAEOA hotu-hotu sempre hakarak ba tuir formasaun iha Dili entaun oinsa guvernu, SEFOPE hamutuk Prezidente Autroridade RAEOA halo investimentu ida ne’ebe maka iha balansu, atu nune’e ita nia joven sira iha Oe-Cusse laiha mak sira foin tun ba Dili, Kona-ba lingua ho hospitalidade area kontrusaun geral sira ne’e la presiza atu tun ona ba Dili, maibé sira hotu-hotu bele tuir formasaun iha ne’e no hetan rekrutamentu iha RAEOA ne’e rasik,”nia konklui.
