Home Justisa MJ: Presiza Implementa Lei Halo tratamentu Ba Eis Titular Sira Ho Dignu

MJ: Presiza Implementa Lei Halo tratamentu Ba Eis Titular Sira Ho Dignu

0
410

Ministru Justisa (MJ) Sergio Hornai, (Foto-Media PR)

Reportajen  David  da  Costa 

Eis-Titulár sira ne’ebe maka dadaun ne’e husik hela uma ne’ebe  maka estadu Timor-Leste oferese ba Eis-Titulár, loloos  ne’e  governu tenke implementa lei hodi halo tratamentu ba Eis-Titulár  Sira Ho dignu, tanba ohin loron rai ida ne’e hamriik hodi hetan independensia mai husi sakrifisiu ne’ebé sira halo iha luta naruk.

Ministru Justisa, (MJ), Sergio Hornai,  hatete, rai Faról ne’e tanba rai estadu ninian, tanba lei hatete sira ne’ebé Eis-titulares, Eis-membru governu ka membru orgaun soberania estadu sira iha razaun atu hela. Tanba sira reprezenta simboliza instituisaun estadu orgaun soberanu ninian.

Maibé ba sira ne’ebé hanesan membru governu mais la tama iha lei anteriór, ninia tratamentu ka ninia prosedimentu sira tenke sujeita ba iha arendamentu. Tanba hirak ne’e hotu, dekretu lei númeru 19/2004 ne’ebé ko’alia kona-ba rejime juridiku ba iha afetasaun ba arendamentu ninian katak propriedade estadu ne’ebé okupa husi sidadaun sira hetan ona selebrasaun kontratu sira iha obrigasaun atu halo arendamentu, no fiksasaun valór ne’e mai husi Diresaun Nasionál Servisu Kadestraias iha seksaun ida própriu atu halo avaliasaun.

Tanba kada lokalizasaun terenu no kustu arendamentu kada mestru kuadradu lei atu fiksa di’ak, entaun regularızadu iha lei dekretu lei númeru 19/2004 ne’ebé foin daudauk halo ona sofre alterasaun balun, dekretu lei kona-ba rejime juridiku dominiu estadu ninian ba iha situasaun rua, ida mak ba dominiu privadu estadu no mós dominiu públika estadu ninian. Maibé, bainhira uza prosperidade refere iha obrigasaun nune’e bele halo selebrasaun kontratu arendamentu ka halo lisensa ka konsensaun ho governu.

“Eis Titulár sira labele selu tanba lei anteriór ne’e fó hela biban ba iha Eis Titulár sira atu hela katak sira iha uma ho sira nia eskritória, entaun sira hela iha fatin refere. Ida ne’e iha karik orsida bele fó informasaun ba ha’u, mais ha’u sei buka hatene,” dehan Ministru Justisa, Sergio Hornai ba jornalista sira hafoin remata enkontru ho Prezidente Ramos-Horta iha Palásiu Prezidensiál Bairu-Pite, Tersa 30/09.

Nia haktuir, kona-ba implementasaun lei, loos duni se implementa lei ho loloos atu bele halo tratamentu ho di’ak no dignu ba Eis-Titulár sira, tanba ohin loron rai ida ne’e hamriik hodi hetan independensia mai husi sakrifisiu ne’ebé sira halo iha luta naruk.

“Konserteja ita mai, ita bele hamriik hamutuk ne’e tanba liu husi prosesu ida, tanba ne’e mak ita tenke pondera fuan, ita tenke iha tratamentu dignu ho ita nininia Eis Titulár sira,” nia subliña.

Nia Argumenta “Ha’u membru governu laiha problema, tanba ita boot sira hatene muito bem, ita liu faze ida naruk ohin ita boot nia liafuan fuan ita nia Prezidente Repúblika temi, aplika lei aumezmu tempu ita tenke halo buat sira ne’e ho sirkunstansia lubuk oan ida ne’ebé ita tenke haree.

Nia salienta, Tanba ne’e, se sira la goza Eis Titulár, entaun sira presiza iha fatin ida dignu ba sira, forma halo nusa ne’e governu sei haree ida ne’e, purtantu tenke haree buat sira ne’e hotu, tratamentu ida ba Eis Kombatentes sira ne’ebé kontribui dedika eskluzivamente ba iha prosesu luta.

“Ita hotu-hotu hola parte iha prosesu ne’e, maibé ema dirije ita. Tanba Eis-Titulár balun hamamuk ona fatin, ha’u nia resposta ita tenke respeita ema nia liberdade, mais governu tenke kautela buat sira ne’e,” tenik  nia.

Maibé, governu tenke iha vizaun haree ba sasan sira ne’e, nune’e haree sasan sira ne’e ba do’ok. “Tanba Hanesan Ministru Justisa ne’ebé administra ba iha rai estadu ninian, ha’u tenke haree sasan sira ne’e, se hasai tanba afetadu, se afetadu nune’e halo ba iha ospitál ruma, halo ba prede edifisiu ruma entaun ne’e afetadu. Se la afetadu, ita regularıza ho forma seluk, maibé dignu.

Tanba ne’e governu sei pondera buat balun lei sira ne’ebé iha, tanba iha situasaun tolu, rai ida agora daudauk okupa ne’e, uluk hela ho deborda de’it, tanba razaun lei. Maibé se agora labele ona, mais nia iha intensa laiha atividade governu nian ne’ebé afetadu ba iha fatin refere ne’e iha saida atu hetan.

Enkuantu antes ne’e, Prezidente Repúblika (PR) José Ramos-Horta, promulga ona Lei Pensaun Mensal Vitalisia, maibé husu Eis-titulár ne’ebé laiha rezidénsia atu hela, bele aluga uma estadu ne’ebé sira hela antes ne’e.

Tanba ne’e, ohin hamriik iha ne’e hanesan ho fuan todan, nu’udar Xefe Estadu tau iha kabas, responsabilidade ida ne’ebé susar tebe-tebes, difisil atu uza atu promulga ka la promulga dekretu Parlamentár númeru 21/2025 ne’ebé hamonu pensaun vitalisia no regalias sira seluk ne’ebé fó ba Eis-deputadu, Eis-membru governu no Eis-Titulares.

No desizaun ida ne’e hakiduk ba kotuk, 20 Maiu 2002. Faktu ida ne’e hanesan importante tebe-tebes iha joven demokrásia nia istória. Maibé ne’e mós hanesan edukativu, hanesan mós koretivu signifika koletivu tanba lei ne’e kurije duni, lei ba kotuk, ne’ebé halo kanek vióla prinsipiu ida bolu ekuidade.

Maibé, konsikuensia mós iha buka kurije lei ida ne’ebé la di’ak ne’ebé balun hatete, la’ós konstitusionál, balun hatete favorese grupu ida, maibé bainhira  hasai, hakarak kurije bele provoka fali injustisa ruma tan, afeta familia balun.

Maibé, lei ida ne’e hetan umanidade iha Parlamentu Nasionál, partidu sira hotu-hotu iha Parlamentu Nasionál vota ba lei ida ne’e, liu fali bainhira Parlamentu Nasionál asembleia konstituinte vota ba ita nia konstituisaun iha 2002, laiha konsensu, partidu balun iha ne’eba absten.

Nia esplika, planu estratéjia dezenvolvimentu mós iha 2011 la hetan unanimidade, tratadu ba fronteira marítima 2018, la hetan konsensu.

“Maibé, lei ida ne’e hanesan purtantu hatudu vontade reprezentante povu nian iha Parlamentu Nasionál, no mós votande nonu governu atu halo mudansa ba lei preveleju ba Eis-Titulár sira, Eis-governante, Eis-deputadu sira. Lei ne’e mós hanesan refleta sentimentu parte ida ita nia sosiadade, inkluidu líder polítiku sira, ita rona iha kampaña eleitorál 2023 partidu balun, líder balun promete tiha ona iha momentu ne’eba atu hamate tiha Lei Pensaun Mensal Vitalisia”.

“Ha’u promulga Lei Pensaun Mensal Vitalisia ne’e ohin ho reflesaun klean, ita hatene lei ida ne’e sei afeta, impaktu ba ba vida líder balun, militante ne’ebé tinan lubuk ida nia laran, sira mós fó sira nia kontribuisaun ba luta ba independensia. Lei ne’e la hasai, la hadau, la hamate direitu ba sira ne’ebé veteranu ne’ebé serbí governu, serbí Parlamentu Nasionál, nu’udar Eis Xefe Estadu, Eis Primeiru Ministru,” dehan Prezidente Ramos-Horta  liu husi Konferénsia Imprensa iha Palásiu Prezidensiál Bairu-Pite, Segunda 29/09.

Tanba ne’e, la’ós de’it sira nia direitu enkuantu veteranus, maibé sira nia direitu mós hanesan konstituisaun mós fó ba hetan reforma ne’ebé dignu no justu.

“Ha’u ko’alia ho Primeiru Ministru dala rua ba asuntu ida ne’e, buka mós rona Prezidente Tribunál Rekursu, Prokuradór Jerál Repúblika, Provedór Direitus Humanus no Justisa, Ministru Asuntu Veteranus, Xefe Estadu Maiór F-FDTL, Eis Xefe Estadu Maiór Jenerál Lere Anan Timur, joven estudante sira foin daudaun mai iha ne’e. Rona mós elementu balun halo parte rezisténsia kleur ona ema sivil, ita hotu-hotu hatene dala ba demokrásia ne’e dala ruma susar, nasaun ida boot, la’ós de’it tanba hakarak halo reforma,” nia hatete.

Nia reforsa, bele halo reforma iha kbiit atu halo reforma, maibé nasaun ne’e boot bainhira líder sira hakarak reforma ka membru sira hakarak reforma ne’e mós tenke haree tau matan ba sidadaun sira, inkluidu ba sira ne’ebé tinan lubuk ida nia laran serve estadu.

“Ne’eduni oras ne’e daudaun ha’u atu promulga lei ne’e, ha’u hatete sai fali reafirma ha’u nia konfiansa maturidade polítika povu Timor-Leste nian, ba ita hotu-hotu nia kapasidade koletivu nu’udar komunidade, povu, nasaun maibé infrenta dezafiu sira ne’ebé sempre mosu durante ita nia istória, agora ba oin ne’e iha vida estadu ida, vida nasaun ne’e sempre iha dezafiu oi-oin. Ha’u espera espiritu solidaridade dignidade tenke kontinua hanesan guai ba ita nia distinu hamutuk,” nia konklui.

NO COMMENTS