Reportajen Juvinal Cabral
“Tuir lei prinsípiu kona-ba fronteira kuandu nasaun kolonia ida mak hetan ukun husi kolonial sira, fronteira ne’ebe sira tau ne’e la bele muda negosiasaun, tenke respeita ida ne’e. Tanba ne’e mak ita uza negosiasaun tratadu ida ne’ebe kria iha 1904 no afirma iha 2014. Peskizadór naran Kartini halo la los”. Antero Benedito da Silva.
Liuhusi Festival Fronteira 2024 ne’ebe Centro Chega realiza iha Oecusse, iha diálogu ne’e panelista Antero hateten peskizadór Kartini nia peskiza konaba Naktuka la los. Nia dehan iha informasaun sira ne’ebe sirkula iha media nia lee ona, no nia lao to’o iha Kupang, nia koko ba hasoru lider tradisionais sira ne’e iha relasaun, lao to’o Kefa no kolega sira seluk iha Atambua.
“Ha’u hakarak koalia kona-ba dimensaun ekolojia, ha’u hahu ho Naktuka exelénsia konsul iha ne’e, senhora ida naran Kartini hakerek teze iha universidade ida iha Indonesia, ha’u hanoin ninia teze ne’e halo konkluzaun ida ne’ebe sala kona-ba Naktuka”, dehan Antero Bendito iha Festival Fronteira
Orador ne’e haktuir nia ba tiha Amfoan no Fomutis nia ba iha Raza Abi iha Kupang, Wehali, Belu, Kefa ko’alia ho sira.
“Ita boot sira ko’alia (keadilan sosial) iha Indonesia ha’u ba iha Amfoan, imi rai barak los ne’e koitadu ami nia Naktuka oituan oan ne’e, imi ba hadau tan tiha halo nusa sira hela ho saida, ne’e ita boot sira mai husi Kupang ne’e ajuda atu rezolve problema ne’e. Ita uja ita nia teoria mak ne’e tau iha pratika saida mak ita fiar ne’e ga lae? Ita ida de’it ha’u ohin dehan tiha ona ita nia bei-ala ida de’it”
Dosente Antero ne’e haktuir problema Timoroan tesik ba iha sorin ne’eba mesak relasaun familia hotu
“Istoria Naktuka nian iha 2023 ami ba iha ne’eba uluk iha kestaun ida ne’ebe mak preukupa kona ba povu nia moris iha fronteira, entermus de seguransa humana multi-dimensional kultural, ekonomia, agrikultura, e sira nia partisipasaun iha politika”.
Nune’e orador ne’e hateten sira nia peskiza ne’e haree de’it ba fronteira sira ne’ebe mai iha Timor nian, laos Timor Ocidental nian, entaun peskiza ida ne’ebe iha parte Timor nian de’it.
“Ami hetan kazu ida por ezemplu Biheli ne’e iha 16 familias nia besik ba Naekake bi’aki mais nia parte ba Beneufe, laos aldeia ida mais komunidade oan ida, mais nia hela iha mota Noel-besi ne’e iha foho lolon sira tun ba Citrana lori horas haat ita lao husi mota mais kuandu ita sae husi foho ita lao horas hitu», dehan Antero.
Peskizador haktuir komunidade sira hela iha ne’eba hetan stigma barak sira ba konversa komunidade balun ne’eba dehan sira HIV-SIDA , nune’e sira sente kuriozu no ba vizita kedas
“Loron ida ha’u deside lao tuir mota durante horas haat mais antes ida ne’e boot sira kala nain rua ba uluk ona sira promete edukasaun, promete eletrisidade, promete estrada sira ne’e mais la iha. Ha’u ba lao to’o iha ne’eba check la iha AIDS ha’u haruka fali estudante grupu ida ba check la iha, ha’u haruka tan grupo ida ba dala tolu la hetan, haruka tan Oe-Cusse oan ida ba tan iha fali Maunaben nia tanba sira iha relasaun kultural ba check la iha, konkluzaun katak HIV-SIDA iha ne’eba la iha maibe iha stigma ba sira tanba hela iha ninin liu”
Orador ne’e mos haktuir nia halo intervensaun iha tinan kotuk liu ba tanba nia rasik to’o tiha ona komunidade katak sira iha sertifikadu.
Iha fatin hanesan Koordenadór Nasionál Rede ba Rai (RbR), Pedrito Vieira haforsa liga ho negosiasaun fronteira Naktuka, nia dehan durante ne’e akompanha, prosesu negosiasaun governu Timor-Leste ho Indonesia iha prosesu atu halo tratadu kona ba fronteira fó impaktu sosiál, ekonomia, antropolojia.
“Komunidade parte husi Indonesia Oepoli no husi ita nia Oe-cusse, iha negosiasaun ne’e ita nia komunidade Naktuka la satisfás no la kontente, sira hirus tanba negosiasaun tratadu ba fronteira foun la iha partisipasaun komunidade Naktuka no segredu loos” dehan Pedrito iha Festival Fronteira 2024, iha Oecusse.
Koordenadór Rede ba Rai esplika tan, durante fulan hirak nia laran, Rede ba Rai halo vizita regular hodi hare besik situasaun komunidade iha Naktuka, hodi hare desizaun entre nasaun rua ne’e labele fo impaktu antrologia no sosiologia ba sira, tanba sira bele sira nian rai
“Maibe komunidade Naktuka ho komunidade Oepoli parte Indonesia nian sira nia relasaun di’ak nafatin sira ba mai, maibé so ita nia estadu mak halo (kesalahan) bainhira halo negosiasaun ho Indonesia la invole sira. Entaun sira mak iha koñesimentu ba sira nia rai, tanba durante kuidadu kleur uza natar, ai-laran ne’ebe mak bele fo han ba sira, ikan sira iha tasi”, dehan Pedrito
Pedrito kestiona se iha desizaun foun atu deside fronteira foun, komunidade lubuk ida iha Naktuka sei lakon lubuk ida sira nia rekursu naturais, ne’ebe sai hanesan sira nia bikan ho kanoru.
“Karik atu halo re-negosiasaun ba fronteira ne’e tanba agora iha impaktu loos ona entre komunidade Naktuka la gosta malu loos ona hateke malu matan la mos ona, se ida ne’e mak ita kontinua, ita sei servisu makaas tan konflitu mosu iha ne’eba ita sei halo rekonsiliasaun foun laos 1999 nian.” Pedrito konklui
