Reportajen David da Costa
Grupu Natnopo harii iha tinan 2010, iha Reijaun Administrativu Espesial Oe-Cusse Ambeno (RAEOA), no mai ho identiku atividade halo produsaun Ba ai-han lokal Lakutobe no soru tais. Maria Tasai envolve iha grup Natnopo ne’e atu bele ajuda familia nia ekonomia no selu oan sira nia eskola.
Traballadora grupu Natnopo Maria Tasai, hatete, grupu Natnopo ne’e harii iha tinan 2010 mai ho identiku atividade halo produsaun hahan lokal uluk nian ne’ebe bolu naran Lakutobe iha grupu ne’e laos halo produsaun ba hahan lokal maibé halo mos soru tais feto nian, mane nian no mos selenda sira.
No grupu Natnopo ne’e kompostu husi feto nain 12, no grupu ne’e halo servisu ho fiziku la uza makina ruma hodi ajuda sira hodi halo produsaun ba iha ai-han lokal ne’e no mos suru tais.
“Ami nia atividade mak halo Lakutobe ne’e ho soru tais, ami ba fa’an iha merkadu Numbei no merkadu Tono inklui pameran sira hanesan ne’e. Osan ne’e ami grupu halo diskusaun hamutuk mak tabungan osan no kada tinan iha tangal 6 fulan marsu maka grupo ne’e deside fahe osan tambungan kada ema ida bele hetan rendimentu $ 600 ate $700, ami tambungan ne’e haree bazeia ba lista ne’ebe maka ami grupu iha,” dehan Traballadora grupu Natnopo Maria Tasai, ba jornalista sira iha palaban, Pante makasar RAEOA, tersa 23/09.
Nia haktuir, husi atividade ne’ebe maka grupu Natnopo halo ne’e bele ajuda sira nia familia ekonomia, tanba bele hola bibi, karau hodi sustenta ba oan nia eskola inklui bele halo uma.
“Ha’u Envolve iha grupu ne’e, hodi halo produsaun ba ai-han lokal no soru tais, osan ne’ebe ami hetan, ami bele sustenta ba familia sira, ajuda oan sira selu oan sira nia eskola,”nia subliña.
Maibé iha mos dezafiu ne’ebe maka durante ne’e grupu Natnopo hasoru, tanba bainhira ba fa’an produtu lokal sira ne’e, ema la dun sosa entaun fila mai haree kuandu aat ona fó han fahi de’it, no dezafiu ida tan maka to’o agora la hetan apoiu ruma husi parte governu hodi ajuda grupu ne’e atu moderniza grupu nia atividade ne’e ho lalais no aumenta produsaun Lakutobe.
“Ami hakarak fa’an ami nia produtu Lakutobe ba iha munisipiu seluk, maibé governu la tau matan ba ami labele fa’an iha merkadu seluk ami nafatin fa’an iha ami nia rai Oe-Cusse,” nia afirma.
Lakutobe kompostu husi nu’u, ai-farina, masin-midar prosesu hahu koir halo huut ai-farina ho nuu hafoin kaor masin midar mak kukus, maibé nia labele liu loron rua tanba nuu bele his nune’e dader halo Lakutobe lorokraik tenke han hotu.
Hatan ba prekupasaun ne’e, Presidente Autoridade Reijaun Administrativu Espesial Oe-Cusse Ambeno (RAEOA), Regio da Crus Salu, hatete, movimentu empoderizmu Oe-cusse haree ba produtividade industria agregadu ba merkadu domestiku, haree mos ba hijieniku. No empededorizimu sira iha Oe-Cusse ne’e tenke benefisiariu ne’e tenke feto no ba iha juventude sira maka barak atu nune’e bele lori lalais RAEOA ba iha merkadu ne’ebe di’ak.
“Benefisiariu 40% tenki ba iha feto industria hospitalidade no produtividade no juventude iha setor privadu sira atu lori lais ita ba iha merkadu ne’ebe haleu ita”, Dehan Prezidente Autoridade RAEOA Regio da Crus iha nia diskursu salaun Alfandega Palaban, Pante Makasar RAEOA, Kurta 24/09.
Nia haktuir, Autoridade sei kria fundus espesial ida ba empregu sosial no dezenvolvimentu ekonómiku kriteria atu asesu ba fundus investimentu ida ne’e tenke liu husi instituisaun finanseira lokal sira.
“Tanba ne’e grupu hirak ne’ebe iha Oe-cusse ne’e ita tau grupu ida naran Rai Osan ba Mudanca (Romanse) atu grupu sira imprensa osan ne’ebe boot atu garantia ba ita bo0t sira nia regelensia tanba instituisaun ne’e di’ak no boot ona,” nia subliña.
Prezidente afirma “sei hari”i sentru finanseiru husi makro mediu mikro ba uma kain hotu atu bele iha osan atu investe ba iha ita boot sira nia perusahan ita bot sira,”
Autoridade sei iha Komisaun ida ba iha fundu ho rekezitu rigor no fo fiar ba kanalizassun ba grupu fornesedor ba fundu. Tanba sei hari sentru finanseiru ida ba grupu ki’k, media ne’e mak lori zona ekonomia ida ne’ebe di’ak ba iha baze. Nune’e mos apresia ba Mata Dalan Institutu tanba tinan ida ne’e governu, tanba tinan ida ne’e governu sei apoiu programa empredorizmu iha RAEOA.
Tinan ida ne’e Governu sei iha programa movimentu empredorizmu Oe-Cusse nia fokus atinjimentu indikador progresu nia legadu iha parte tolu primeiru aspektu hospitalidade no produtividade industria valor atu oferese kualidade iha kargu domestika ne’ebe garantia higene, formasaun sira muda hotu ba iha Postu Administrativu, ida ne’e mak prinsipiu poder lokal no dezentralizasaun empredorizmu tenki iha fuan.
Nune’e mos Autridade RAEOA husu SEFOPE atu hari’i komisaun rejional ida ba movimentu empredorizmu ne’ebe defini ona zona produsaun sira tanba ne’e husu ba media atu kontribui ba dezaminasaun informasaun ba publiku Enkuantu prezidenti hatete ba komunidade atu kritika ba autoridade sira nia serbisu importante atu iha feedback ba Governu hodi hadia servisu.
