*(Nota: Parte 2 hosi obra jornalistika ne’e nia orijinal hakerek ho lian inglez no publika iha media online Filipina, Rappler.com, edisaun 21 Fevereiru 2021)
Neon Metin deside atu re-publika iha versaun tetun ba publiku leitor timor-leste nian, tanba haree relevansia maka’as tebes ho kazu Topu Honis, liliu iha momentu ne’ebe polémika naruk mosu iha publiku Timor-Leste.
Tradusaun ba lian Tetun no re-publikasaun iha Neon Metin hetan autorizasaun hosi autora obra jornalístika ne’e. Ekipa editorial Neon Metin mak responsabiliza konaba tradusaun ba lian tetun. Atu tulun leitor sira atu entende didi’ak, iha liafuan ka terminojia balun ami tau mos nia signifikadu iha lian portugez no lian Indonesia.
Atualizasaun ba leitor NM: Julgamentu ba eis-padre RD hala’o tiha iha loron 23 Fevereiru 2021 iha tribunal RAEOA. Julgamentu sei hahu fali iha 22 Marsu 2021. Prosesu julgamentu taka ba publiku tanba involve vitima menor-idade ne’ebe vulneravel.
Hakerek nain Tjitske Lingsma
‘Nia desepsiona ita hotu (mengecewakan, trad.) – no nia la iha remorsu (tanpa penyesalan, trad.),”emprezariu no sponsor Tony Hamilton dehan
Ida ne’e parsela daruak hosi reportajem parte-rua. Lee Parte 1 iha link https://neonmetin.info/buletin/2021/02/23/eis-padre-iha-kazu-seksu-funu-naruk-hodi-hetan-justisa-iha-tl-parte-1/
Foin ba dala-uluk hafoin loron lubuk, José Belo, jornalista proeminente Timor-Leste nian ida sente relax (rileks, trad.). Tensaun iha nia oin lakon ona. Hamutuk ami-rua serbisu halo kobertura ho loke kazu hasoru Richard Daschbach. Iha Sexta-feira dader, 1 Fevereiru 2019, notisia nebe ami halo publika iha Belo nia plataforma notisioza Tempo Timor. La kleur de’it furo jornalistiku (the scoop, trad.) hetan reasaun (hits, trad.) barak.
Iha media sosial, ema balun hosi Oekusi dehan ne’e “fake news (notisia falsu, trad.).” Maibe reasaun furioza (hirus maka’as, trad.) ne’ebe molok ne’e ami ta’uk la mosu. Reasaun simpatia ba vítima sira mos la naksulin (melimpah, trad.). Kazu ne’e ho nonok ajita (menguncang, trad.) nasaun ne’e. Ema hahu simu notisia ne’e.
Momentu ne’eba (sementara itu, trad.), Daschbach iha hela Oekusi. Bainhira ha’u to’o iha Kutet atu entrevista nia iha 18 Fevereiru 2019, nia muda-an hosi nia aproximasaun anterior atu admiti sala. Bainhira ha’u husu nia konaba alegasaun sira ne’e, nia hataan: “No comment.” Ha’u husu nia, o (pernah) book labarik sira, Daschbach ho oin-mean hataan: “Ne’e ha’u nia problema (urusan, trad.), la’os o nian.”
Batalha atu justifika, Batalha ba justisa hahu atu intensifika
Forsa motriz (kekuatan penggerak, trad.) iha batalha ne’e nia kotuk mak grupu kiik-oan advogadu no firma legal direitos humanos nian ida JU,S, hamutuk ho tan Fokupers, ema individual hanesan Tony Hamilton no sira seluk tan. Ema sira ne’e tulun vitima sira durante tempu difisil sira ne’e, proteje sira hasoru ameasa no asediu (harassments, trad.), tulun sira kontinua estudu, dezafia igreja nia nonok (silêncio, trad.), no dudu kazu ne’e tama instituisaun relevante sira.
Faktor xave seluk mak ofisiu (kantor, trad.) prokurador jeral ne’ebe neneik-neneik muda nia dalan (course, trad.). Bainhira Prokurador Geral da República (PGR), José da Costa Ximenes, haree katak nia prokurador iha Oekusi la foti aksaun, nia muda tiha kazu Daschbach nian ba nia ofisiu sentral iha Dili.
Maibe iha ne’eba pessoal sira (PGR nian) duvida ho abuzu ne’e nia grau/eskala, no ofisial boot (pejabat tinggi, trad.) ida vizita padre SVD ida hodi hateten ba nia (padre) atu para (stop, trad.) ko’alia kona ba kazu ne’e abertamente (secara terbuka, trad.) Finalmente, polisia kaptura Daschbach iha Abril, iha Oecusse, iha nee’be nia adeptu despede nia ho laran susar. Maski kapturadu, polisia la hatama suspeitu ba sela prizaun. PGR Ximenes halo akordu iha ho bispu Dili. Tan razaun humanitaria igreja sei akomoda katuas padre espulsadu (defrocked, trad.) ne’e iha prizaun domisiliaria informal ida iha rezidensia SVD nian iha sidade Maliana.
“Ba ha’u surpreza boot ida bainhira kazu krimi grave ida hanesan ne’e (nia prosesu) la’o neneik los”, Padre Peter Dikos
Maski Daschbach nia apoiante sira ameasa ema buka atu halo ema taka-ibun no hafraku (merongrong, trad.) kazu ne’e.
Hamilton dehan “vítima sira ho nia familia, ema balun, ONG, advogadu, jornalista no ofisial sira iha instituisaun governu nian ne’ebe tau-matan (urus, trad.) ba kazu ne’e hetan intimidasaun.” Hamilton hatutan “sira balun tuir, sira seluk hetan insultu (labelled, trad.) iha media sosial.” Sasin potensial sira simu ameasa oho (ancaman kematian, trad.) hosi eis-rezidente sira Topu Honis nian. Familia ida hetan ameasa hosi ema atu sunu sira nia uma.
Tuir mai, iha 12 Novembru 2019, Daschbach halai (escaped, trad.) subar hosi rezidensia SVD nian iha Maliana. Iha kalan ne’e, nia (Daschbach) sikat-an iha ro-ahi (ferry, trad.) ida ba Oekusi. Maski kalan boot ona, Ximenes foti kedas aksaun imediata.
Rai sei nakaras hela bainhira Daschbach to’o iha exclave (Oekusi, trad.) iha ne’ebe polisia hein tiha ona nia. Polisia kaer nia no lori ba hela iha fasilidade (fatin) polisia nian. Iha 10 Dezembru 2019, tribunal hatama nia (Daschbach) ba prizaun, iha ne’ebe rezidente sira Topu Honis nian ba vizita nia.
Iha momentu ne’eba Padre Peter Dikos iha ona Timor-Leste atu esplika kazu ne’e ba publiku no ko’alia ho lider sira, ko’alia ho prezidente nia fen, primeiru ministru nia fen, no ONG sira. Nia “desepsionadu (kecewa, trad.) uitoan” iha sistema justisa kriminal nian. “Ha’u hein tebes atu sistema justisa proativu liutan” no tuir loloos kazu ne’e konklui kleur ona,” Dikos dehan.
FOTO: TJITSKE LINGSMA
Maibe ofisiu prokurador (PGR) nian luta naruk tiha ona ho Daschbach nia (porsesu) investigasaun sira. PGR Ximenes troka, pelo menos dala 3, prokurador sira ne’ebe falha atu servisu loloos ba kazu ne’e. Ikusmai, Daschbach nia komputador hetan apreensaun, hahalok ne’ebe prova katak aksaun (PGR nian) desizivu duni ba prosesu ne’e. Neneik-neneik, kazu forte ida hahu dezenvolve. Maibe, bainhira investigasaun sira la’o kleur, iha Junhu 2020, polisia muda Daschbach hosi prizaun ba prizaun domisiliaria. Bainhira polisia tuku odan-matan, uma hosi familia ne’ebe nia hela ba nudar sujeitu prosekusaun, nia la iha (menghilang, trd.). Liutiha loron balun mak nia foin mosu fali.
Igreja nia relutansia (keenganan, trad.)
Maski nunsiu Marco Sprizzi, embaixador Vatikanu nian ba Timor-Leste, ko’alia klaru ona katak nia la iha duvida ruma katak Daschbach kondenadu (guilty, trad.) ona ba krime sira ne’e, igreja Timor relutante (la halo kazu, trad.) atu diskuti asuntu ne’e no hataan de’it bainhira hetan presaun.
Oinsa haree opozisaun forte hosi kleru timorense nia leet, sai klaru iha Setembru tinan kotuk. Bainhira PGR Ximenes finaliza dokumentu ne’ebe kontein akuzasaun sira, Komisaun Justisa no Paz, ne’ebe hamahon-an iha Archidioceze Metropolitana (Dili) nia okos, hateten katak Daschbach hetan tratamentu ne’ebe la justu. Komisaun (CJP, trad.) dehan kazu ne’e “iha modus operandi hanesan”ho julgamentu hasoru Kardeal Pell iha Australia ne’ebe livre ona hosi akuzasaun. At liutan, bainhira halo peskiza konaba kazu ne’e, komisaun buka-tuir sira ne’ebe posivelmente sai vitima no sasin. Bainhira iha relatoriu rezultadu peskiza ema sira (vitima no sasin sira, trad.) nia naran temi sai hotu, hamsosu risku boot ba sira (ema sira ne’e) nia seguransa. Komisaun mos hamosu alegasaun ne’ebe estranho (aneh, trad.) hasoru ministeriu publiku timorense, polisia, advogadu, trabalhador saude nian no ONG sira, hodi akuza sira nudar “crime organizado,” “tráfico humano,” “exploração infantil,” no nudar “mafia justiça”tanba foti kazu ne’e.
Forsadu hosi eventu sira ne’e, Archebispo Virgílio do Carmo da Silva demiti tiha director komisaun (CJP), no hateten katak igreja hakarak tulun vitima sira.
Xanana Gusmão,
Durante tinan sira ne’e, partidu politiku sira barak liu mak hili nonok, halai-ses hosi sira nia obrigasaun atu debate no hatudu preokupasaun ba labarik timoroan sira. Sira prefere atu lakohi book (estraga, trad.) sira nia relasaun ho igreja no ho sira nia konstituiente sira.
“Buat ne’ebe ha’u rasik hare iha kazu ne’e halo ha’u hirus no triste tebtebes”, Tony Hamilton
Iha sorin seluk (in contrast, trad.), padre expulsadu ne’e, iha nia belun poderozu (powerful friend, trad.) ne’be hatudu nia fidelidade (allegiance, trad.) abertamente. Iha 26 Janeiru 2021, heroi nasional Xanana Gusmão – eis-prezidente, eis-primeiru ministru no eis-komandante movimentu guerrilha Falintil – akompanha hosi jornalista sira ba kongratula Daschbach iha nia aniversariu ba dala 84. Imajem video hatudu oinsa heroi nasional ne’e hafoti dosi-keek ba suspeitu, no tau kopu tintu ba nia ibun. Komunikadu imprensa mos fahe ba jornalista sira, ho biografia ne’ebe selektivu hosi eis-padre ne’e nia moris no la temi buat ida (omisaun, trad.) konaba akuzasaun abuzu seksual sira nia hetan.
Notisia sira obriga prezidente konselhu imprensa, Virgilio Guterres, halo kritika hasoru media. Virgilio dehan “vizita ne’e no oinsa jornalista sira halo kobertura, nudar tentativa ida atu taka (fase, trad.) eis-padre ne’ebe Vatikanu hasai tiha ona. Ida ne’e tentativa ida atu influensia (mempengaruhi, trad.) opiniaun publika no influensia tribunal.”
Silensiu
Ajitasaun (upheaval, trad.) ne’e halo Igreja Katolika Timorense hasai deklarasaun ida hodi hatudu pozisaun loloos.
Iha komunikdadu ida hasai iha 28 Janeiru 2021, Konferensia Episkopal Timorense esplika katak hafoin liuhosi “prosesu ida kle’an no naruk,” Amo Papa demiti tiha ona Daschbach. Maski nune’e, komunikadu ne’e falha atu temi razaun loloos hosi espulsaun –abuzu seksual. Bispu sira husu padre, frater, madre no sarani sira atu aseita demisaun (Daschbach) nian ne’e no “labele tan halo komentariu” konaba kazu ne’e. Ho husu ema atu labele ko’alia (nonok, trad.), bispu sira dala ida tan buka atu hamate debate publiku.
Maibe Xanana nia eis-kaben, no sira nia oan na’in 3 deside atu ko’alia sai. Labarik mane sira ne’ebe dadaun ne’e hela iha Australia, liuhosi Facebook, kondena abertamente sira nia aman nia hahalok, no sira hakerek surat solidariedade hodi apoia vitima sira. Labarik sira (Xanana ho Kirsty nia oan mane sira, trad.) hateten katak sira admira (vitima) sira nia “aten-barani,” ne’ebe “barani tebes (incredibly brave, trad.) hodi foti “aksaun heroika” sira ne’e, aksaun ne’ebe sei inspira labarik timoroan sira iha Timor-Leste no mundu hodi “hakat ba oin buka justisa bainhira sira nia direito hetan violasaun.” Sira rekonhese katak ko’alia-sai nudar hakat dauluk hasoru rekuperasaun (penyembuhan, trad.) “Ha’u hatene katak buat sira nudar tempu ne’ebe todan no ohin imi bele senti katak imi mesak, maibe loron ida historia sei grava imi nudar heroina (asswa’in, trad.),”Kay Olok Sword Gusmão hakerek iha nia surat.
Indignasaun Moral
“Buat ne’ebe ha’u sente mak indignasaun moral,” emprezariu no sposor Tony Hamilton dehan. “Buat ne’be mak ha’u hare rasik iha kazu ne’e halo ha’u hirus no triste tebtebes.”
Hafoin luta naruk no turbulentu ida, Daschbach sei mosu iha juiz sira nia oin iha 22 Fevereiru 2021.
Nia esplika katak magnitude kazu hodi hatudu sai katak “kada labarik” ne’ebe hela iha Topu Honis sai vitima hotu. “Labarik feto sira tanba loro-loron Daschbach abuza sira. Ba labarik mane sira, nia sai nudar ezemplu (panutan, trad.) no aman. Inan ka aman sira ne’ebe haruka nia oan sira ba ne’eba (Topu Honis, trad.), ho esperansa atu hetan moris di’ak liu ba sira nia oan, sai vitima ida.” Hamilton dehan.
Sira seluk mos sai vitima: feto sira ne’be buka mahon iha Topu Honis, doador sira, no sidadaun timoroan sira ne’ebe uluk fiar Daschbach nudar heroi.
“Nia desepsiona (mengecewakan, trad.) ita hotu – no nia la iha remorsu (tanpa penyesalan, trad.),” Hamilton dehan. Nudar ema katoliku ida, nia (Hamilton) xokadu tebes ho kleru ne’e nia hahalok. “Igreja ne’ebe ha’u moris no fiar ba “lori sala (failed, trad.) ona ema timorooan,” nia hateten. “Ha’u nia hakarak ne’ebe maka’as tebes agora mak Sociedade Verbo Divino (SVD) no Igreja Katolika asumi sira nia responsabilidade no apoia vitima sira”.
Julgamentu
Hafoin luta naruk no turbulentu ida, Daschbach sei mosu iha juiz sira nia oin iha loron 22 Fevereiru 2021. Nia hetan akuzasaun halo abuzu seksual labarik feto menor-idade na’in 14, pornografia infantile, no violensia domestika.
Tanba julgamentu involve vitima labarik menor-idade ne’ebe vulneravel, sei taka ba publiku iha Oekusi. Iha preokupasaun katak posivel prezensa Xanana iha Oekusi bele ajita emosaun. Lider Fretilin, partidu boot liu, enkoraja iha termu jeral sitema justisa (timor nian, trad.) atu labele sente ta’uk (terintimidasi, trad.) no nafatin julga kazu krime violensia no abuzu seksual hasoru labarik sira. Maibe preokupasaun jeral konaba intimidasaun kuran tiha ona.
Atensaun media nian tulun loke publiku nia matan, fonte ida hateten. Ema hahu konsiente katak ho akuzasaun formal ida ne’ebe involve vitima barak los hanesan ne’e, akuzasaun sira ne’e bele los. Prezidente konselhu imprensa Guterres hateten “Kazu ne’e hamoris ema balun nia aten-barani atu ko’alia sai. Ida ne’e hakat importante id aba mudansa.” Alein de akuzasaun abuzu seksual sira ne’e, Interpol mos hasai ona notifikasaun (red notice, trad.) ba Daschbach nudar “wanted” EUA nian tan fraude fiskal. Ohin loron, vitima sira moris ho terus, kanek no fitar hosi abuzu seksual.
“Kazu ne’e halo ha’u trauma tebes. Ba tempu naruk hafoin ha’u husik Topu Honis ha’u ta’uk tebes atu ba toba. Ha’u mos ta’uk atu hela besik ha’u nia familia sira ne’ebe mane, hanesan ha’u nia tiun sira. Situasaun ne’e sai tiha todan boot id aba ha’u iha tinan barak nia laran.” Ana (la’os naran loloos), alegadu vitima ida hosi Daschbach nian hateten. .
Nia (Ana) iha lia-menon ida feto seluk hanesan nia. “Ha’u hatene katak labarik feto no labarik mane sira ne’ebe sofre abuzu sente mesak. Maibe ha’u hakarak tebes vitima sira atu hatene katak ita nia isin ne’e parte ida lulik (sagrado, trad.) tebes ba ita nia an. Laiha ema ida mak iha direitu atu book no hakanek ita.” – Rappler.com
Tjitske Lingsma, jornalista senior freelance no autora premiada hela iha Holanda. Iha nia obra, nia foka ba justisa no direitu umanu sira. Hosi 1998, nia vizita Timor-Leste atu halo kobertura ba luta independensia, referendum, no nasaun ida nia moris. Nia livru “All Rise” konaba Tribunal Criminal Internasional tama iha lista ba Brusseprijs, nudar ‘best journalistic book’ iha Holanda. Nia manan premiu Scherpenzeelprijs ba nia livru “The Sorrow of Ambon” (iha lian Holanda de’it) konaba funu sectarian iha ilha Molukas, Indonesia. Nia halo reportajem ba media Holanda no media internasional sira, hanesan De Groene Amsterdammer, JusticeInfo.net, Wordt Vervolgd, no Tempo Timor.
