Reportajen Joanina Casamiro
Fatin lixeiru iha fatin públiku menus, komunidade ho estudante sira, iha suku Caicoli, Postu Administrativu Vera-Cruz, Munisípiu Dili, kontinua soe fo’er no namakri iha dalan ninin, no bainhira iha tempu udan mai sempre mosu inundasaun.
Bainhira Jornalista Neon Metin dada lia ho komunidade iha Suku Caicoli, Canae Da Costa hateten, iha Caicoli menus fatin lixeiru iha publiku, entaun bainhira ema la’o iha dalan laiha konxiénsia, sira bele so’e fo’er arbiru iha dalan depois tempu udan bee lori ba iha valeta no sai intípidu entaun mosu inundasaun no fó impaktu ba komunidade sira.
“Iha ne’e tempu udan sempre mosu inundasaun tanba, ema laiha konsiensia, soe fo’er arbiru de’it no menus lixeiru iha fatin publiku pois sosiedade mos lakoi soe fo’er tuir nia fatin. bainhira han gorengan, hemu be’e ka popais sira, invez tau lixu iha pasta bolsu to’o hetan lixeiru publiku mak soe lae, mas ema sira ne’e soe no lekar lixu arbiru de’it iha dalan pùbliku sira, soe lixu arbiru liu-liu ba estudante sira laos de’it ba komunidade,” dehan Canae ba jornalista Neon Metin iha Caicoli, Sabadu 1/04.
Nia haktuir geografikamente Caicoli ne’e rai luan, no iha tempu udan bo’ot, lixu husi fatin hotu-hotu be’e lori tun mai Caicoli hafoin be lori fo’er sira ba Tasi. Nune’e iha ponte ne’e valeta ka saluran ponte nian ki’ik entaun be’e no fo’er sira hotu tama hotu mai no sai intupidu iha ponte no saluran ne’e. No Governu mos nunka fó samada atensaun ba kompañia sira ne’ebé mak hadia saluran refere e ntaun wainhira udan sempre hamosu inundasaun.
Nia hatutan, maibé iha tempu uluk ladun iha inundasaun makas kompara ho tinan 2006 to’o agora, tanba uluk ema hela uituan pois rona malu sempre kopera hamutuk. Agora hela barak la rona malu pois bo’ot sira nia politika mos ladiak sibuk liu hadau malu kadeira duke halo planu hadia lixeiru publiku.
Nia rekomenda ba parte kompetente tenki kria regras nasional ida ba povu no populasaun hotu-hotu tenki soe fo’er iha lixu fatin tuir tipu lixu nian. Se mak viola ka la kumpri tenki multa. Tanba ne’e nia ezize nafatin Governu no Família sira tenki fo Edukasaun Sívika no Edukasaun Ambientál ba labarik, Joven no idozu sira. Governu tenki kopera ho sociedade no sociedade mos tenki kolabora mos ho Governu.
Iha fatin hanesan, Xefi Suku Caicoli Hipolito Marques Sarmento, haktuir, Kona-ba lixu Caicoli sempre sai iha media, no governu sira mos mai haree Caicoli ne’e fo’er tebes Caicoli ne’e fo’er mai husi suku seluk mos, kuandu iha tempu udan komunidade suku caicoli mak sai vitima ba inundasaun.
“Ha’u sempre organizadu ka halo avizu semana-semana sira hamos rasik sira nia uma oin, fatin ne’ebe estadu nian ida ne’e sira la mai hamos, entaun Caicoli fo’er dunik, Caicoli nia fo’er ne’e mai husi suku ne’e rasik no Mascarinhas, Villa-Verde inklui mos Santa-Krus, kintal bo’ot, Fo’er sira ne’e sempre mai tama hamutuk iha triminal mak iha tribunal rekursus nia ne’e tama iha area suku Caicoli, ida ne’e mak impaktu no mosu inundasaun,” Dehan Xefi suku Caicoli ba Neon Metin iha nia Fatin.
Nia haktuir, la’os dehan Xefe Suku sira seluk, maibé sira la kontorla nia ema soe fo’er arbiru, tanba komunidade sira iha suku seluk mos laiha konsiensia soe fo’er la tuir nia fatin, mas suku Caicoli tau atensaun ba nia komunidade no soe lixu iha nia fatin, fatin lixu sufisiente soke dala ruma sira mai raut Fo’er tarde, entaun udan mai lori halai hotu ba valeta no lori ba tau hamutuk iha Tribunal Rekursu nia oin no ida seluk maka dala ruma raut tarde manu asu sira ne’e ba kee depois udan mai bele halai tama fali ba iha valeta kuak sira ne’e.
Nune’e nia husu ba viziñu sira, atu so’e fo’er karik tenke soe iha nia fatin, tanba fo’er sira ne’e konsentra iha Caicoli entaun komunidade Caicoli mak sai Vitima, tanba ne’e avizu ba suku vizinu sira atu nune’e tenki tau matan kontrola komunidade sira para la bele soe fo’er arbiru.
Nia nia esperansa aba governu foun tuir atu tau prioridade ba problema lixu, hodi bele resolve nune la fo impaktu ba komunidade sira hodi hasoru risku oin-oin iha tempu udan no la fo impaktu ba saúde publiku.
Entretantu iha suku Caicoli ne’e iha total populasaun hamutuk rihun lima atus ualu tolunulu resin ida, kompostu husi Aldeia Lima, Aldeia 01 Centro Unidade, Aldeia 02 doze de vinha, Aldeia 03 Sakoko, Aldeia 04 Foho Rai Boot no, Aldeia 05 Tahu Laran.
