Reportajen Santina Lucia da Costa
Bainhira hakotu iis, iha ospitál Brisbane Australia, Saudozu Max Stahl rasik husu ba nia espoza Ingrid Bucens, hodi lori nia mai haloot iha Semitériu Santa Cruz, nia lakohi ba fatin seluk, hakarak haloot duni iha nia uma rasik.
Hafoin haloot sinzas Max Stahl, Ingrid Bucens hateten Max rasik mak husu atu lori nia mai haloot iha rate Santa Cruz, bainhira nia tempu to’o nia la husu haloot nia-an iha fatin seluk, nia hatene serbisu ho domin durante nia moris tomak, nia presiza tebes fila mai Timor-Leste no iha fatin ida ne’e duni nia uma rasik.
“Ohin ita mai fatin murak ida ne’e hodi halot ita nia Max Stahl ba moris rohan laek, Max rasik mak husu hau atu lori nia mai halot iha rate Santa Kruz, bainhira nia tempu to’o nia la husu halot nia-an iha Inglaterra, Suwesia, Australia ka fatin seluk ne’ebé nia hatene serbisu ho domin durante nia moris tomak, nia presija tebes fila mai Timor-Leste no iha fatin ida ne’e duni nia uma rasik.” HatetenIngrid Bucens iha Semitériu Santa Cruz, Sesta-feira, 17/12.
Ingrid dehan nu’udar nia família agradese boot ba estadu no povu Timor-Leste, tanba fó onra boot ba Max Stahl, fatin ida ne’e la’os importante de’it ba imi nia istória funu ba ukun rasik-an, fatin ida ne’e mós importante ba Max nia moris rasik.
Nia hateten hanesan ema barak hatene ona la’os fasil atu hapara Max bainhira nia determinadu, bainhira obriga jornalista atu sai husi Timor-Leste hafoin halo referendu, maibé Max hili halai ba foho nia hela ho imi, fahe nia moris ho imi, nia lori imi nia funu ba mundu liuhusi nia filme.
Nia hatutan Iha fim 2003 nia fila-fali mai Timor-Leste atu moris iha ne’e, atu hela metin ona ho imi, fila mai ho mehi foun ida, harii arkivu audio visual hodi prezerva no konserva istória nasaun foun nian, arkivu ne’e koñesidu ohin loron nu’udar CAMSTL.
Ingrid haktuir nia funu naruk hasoru kankru, Max nunka husik monu nia mehi atu fila mai Timor-Leste, iha tinan 10 nia laran, maske nia ba liur halo tratamentu saude, maibé nia sempre mai Timor. Iha fulan Dezembru 2019 moras kankru halakon tiha nia lian, nia ho aten brani dehan, “hau nia lian sei moris iha hau nia filme sira.”
Espoza Saudozu Max Stahl, realsa tan katak iha fulan Fevereiru 2020 nia konsege fila mai Timor-Leste, maibé tan razaun Covid-19 ami tenki fila ba Australia iha fulan Marsu, momentu ne’eba ami fiar katak, ami fila-fali mai maibé iha fulan Jullu kankru mosu fila-fali, tanba hakarak tebes moris, Max buka nafatin tratamentu iha ospital Brisbane Australia, iha ne’eba nia serbisu hela de’it ba nia arkivu ne’ebé nia hadomi tebes, halo beibeik kontaktu ho ekipa CAMSTL iha Dili.
Nune’e maski moras kankru, maibé nia esforsu-an nafatin no determinadu tebes halo buat hotu-hotu, hodi haburas no kaer metin beibeik CAMSTL, arkivu ne’e mak prezente Max nian ba povu Timor-Leste.
Ingrid konta tuir iha ospital Bribane Australia iha loron molok Max husik ita, nia simu Video, Mensajen no karta hosi lider sira inklui Prezidente Repúblika Dr. Francisco Guterres Lú Olo, Primeiru Ministru Taur Matan Ruak, no Lider Istóriku sira, Kay Rala Xanana Gusmão, Mari Alkatiri, no Ramos Horta, “Hau fó ba nia rona rasik.”
“Mensajen ikus ne’ebé hau fó ba nia rona, enkuantu nia sei hatene-an haruka hosi Dr. Ramos Horta ho promesa katak, sei onra Max nia hakarak katak, sei legaliza duni Instituisaun CAMSTL nu’udar Max nia legadu, Max rona hateke ba hau no hatudu sinál esperansa ho nia liman fuan.” Hatutan Ingrid.
Nia subliña Max Stahl sei deskansa hakmatek bainhira hatene katak, oras ne’e governu Timor-Leste fó ona onra ba promesa sira, no prepara ona projetu lei atu simu Max nia hakarak tomak.
Entretantu saudozu Max Stahl mate husik hela família no fen Ingrid Bucens no oan na’in haat, feto ida, mane tolu mak Ben, Barnabe, Leo no Malin.
No saudozu ne’e hakotu iis iha ospital Brisbane Australia, iha oras tuku 4:30 madrugada oras Australia nian, nia isin mate halo kremasaun iha loron 12 Novembru 2021 iha Australia.