Reportajen Adroaldo ‘Saretukau’
Ekipa tékniku hosi adezaun Timor-Leste nian ba Organizasaun Mundial Komérsiu (OMK), hala’o aprezentasaun iha reuniaun inter-ministerial ba da-haat ne’ebé foka liu ba revizaun oferta merkadu nian, relasiona ho prosesu negosiasaun bilateral Timor-Leste nian ba iha bens no servisus ho nasaun membru sia (9) ne’ebé interesadu.
Iha aprezentasaun ne’ebé aprezenta hosi ekipa tékniku, Maria M. da Silva hatete, prosesu inisial agora da-dauk ita tama iha revizaun ba oferta bens no servisu. Agora da-dauk ita finaliza ona revizaun hirak ne’e ho servisu ekipa tomak. Iha revizaun refere ita dezenvolve bazeia ba proposta request offer ne’ebé ita simu hosi membru ne’ebé mak iha interese ba iha ita nia prosesu negosiasaun bilateral.
Nia akresenta, hosi ne’ebá mak ita halo revizaun ba ita nia oferta sira, no pasu tuir sei hakat akordu bilateral tuir ita nia dezenvolvimentu ba adezaun ne’ebé iha. Nia salienta katak oras ne’e ita sei halo revizaun dala ida de’it, tuir mai dezenvolve revizaun depende ba ita nia negosiasaun ho kada membru OMK rasik.
“Oras ne’e da-dauk ita iha membru estadu na’in sia (9) no bazeia ba quorum bilateral ne’ebé sei asina mak ita sei tama oferta final bens no servisus nian. Maske da-dauk ne’e ita nia negosiasaun nível bilateral, ikus liu nia sei aplika ba iha nível MFN katak aplika hotu ba membru estadu OMK nian, iha ne’e membru 164, ida ne’e mak prosesu negosiasaun bilateral ein jeral,” esplika ekipa tékniku Maria iha reuniaun inter-ministerial da-haat ne’ebé hala’o iha Salaun Nobre Ministériu Negósiu Estranjeiru no Koperasaun (MNEK), Tersa, 31/05.
Nia hatutan, haree ba Timor-Leste nia pozisaun hanesan observadór, ita bele Kompara ho nasaun sia (9) ne’ebé mak sai ona membru hahú hosi nasaun Nepal iha 2004 to’o iha Pakistaun no Liberia iha 2016. Nia esplika, haree ba goods commitment ho services commitments, iha ne’ebá ita mos ko’alia konabá ba bound rate ne’ebé aplika wainhira sira sai membru ba OMK ne’e rasik. La hanesan ho Timor-Leste ne’ebé oras ne’e iha negosiasaun bilateral hela.
“Iha ne’e ita hatete katak Timor-Leste liberaliza tebes ona ita nia bound duty, ita mos iha high duty maibé bound duty ne’ebé mak iha kompara ho nasaun sira ne’ebé mak wainhira sira tama sai membru han UDC, hanesan average, ita haree sira nia average boot total hosi nasaun sia (9) ne’ebé mak iha kompara ho Timor-Leste nian, ida ne’e hatudu Timor-Leste nia protidaun hodi bele nakloke ba merkadu multilateral nian hanesan OMK,” esplika nia.
Nia dehan, iha parte servisus ni-nian, haree ba komitmentu ba iha nível susetor nian, nasaun sira ne’ebé susesu tama OMK, sira nia final offer ba OMK, hato’o ba sira nia services offer, ita bele haree iha Nepal, Samoa, Vanuatu, Lao PDR, Iemen, nasaun hirak ne’e mak neste momentu ita nia revised offer ne’e ita liu sira, ita prontu nakloke liu ba iha área servisus nian.
Tuir nia esplikasaun konabá interese hosi membru estadu OMK nian, liu-liu hirak ne’ebé iha hela prosesu negosiasaun ho Timor-Leste mak nasaun sia (9) hanesan Nova-Zelandia, Austrália, Kanadá, Japaun, Uniaun Europeia, Kambodia, Filipina, Estadus Unidus Amérika no Indonézia.
Hosi negosiasaun ho nasaun interesadu hirak ne’e, Nova-Zelandia, Austrália, Kanadá, Japaun no UE iha ona faze finalizasaun ba negosiasaun bens no servisus. Enkuantu iha nasaun haat (4) mak iha komitmentu adisional hanesan Kanadá sujere ba Timor-Leste mak ‘request for no less favourable treatment ba produtu 21, Austrália komitmentu adisional mak ba ita mak sira nia proposta atu Timor-Leste hola parte iha ‘joint initiative ba services domestic regulation’. Japaun husu Timor-Leste atu hatun ita nian IT bound ba zero ka ITA expansion negotiation no UE husu ita atu iha MFN exception – audiovisual services.
Ba negosiasaun nasaun Cambodia ho Filipina iha faze ida hahú, tanba sira seidauk haruka sira nia counter offer no dokumentu ruma mai Timor-Leste ba negosiasaun nian. Ba EUA rasik iha ona faze finalizasaun ba negosiasaun bens nian no ba services nian sei iha hela prosesu negosiasaun. No ikus mak iha ona faze negosiasaun ho ita nia nasaun viziñu Indonézia ba bens no Indonézia la iha intensaun hodi halo negosiasaun ba iha parte services nian, tanba ne’e husi ekipa tékniku espera Indonézia bele loke dalan ba faze negosiasaun nian.
