Home Notisia Expresaun Komunidade nian Wainhira Asisti Fenómenu Eklipse Solar

Expresaun Komunidade nian Wainhira Asisti Fenómenu Eklipse Solar

779
0
Foto: Direçcão Nacional Meteorologia e Geofísica (DNMG) | 20.04.2023]

Reportajen Adroaldo “Saretukau”

20 Abril, 2023, hanesan loron ida ne’ebé povu doben Timor-Leste hein hodi asisti fonómenu natural Eklipse Solar híbridu (eklipse parsial, eklipse anular no eklipse total), wainhira fulan muda-an hakat liu hosi loro-matan entre loro matan ho mundu hodi fo nakukun ba mundu iha minutu balu nial aran. Komunidade Timor-Leste balu ho entojiajmu, pániku, dúvida maibé nafatin akompaña hodi hein oinsá sente akontesimentu ida ne’e.

Durante akontesimentu ne’e, Neon Metin halo observasaun ba komunidade sira iha suku Kuluhun hodi haree sira nia reasaun no asiste direitamente fenómenu astrnómiku ida ne’e. Iha oras tuku 10 liu komunidade balu la sai husi uma, balu hahú movimentu sai hodi hateke ba loro-matan. Wainhira tama tuku 12 liu, loro hahú mudansa iha nia naroman ne’ebé muda sai kinor hodi provoka ema nia matan sente moras atu hateke. Balu sente hakfodak no halai, seluk fali nafatin akompaña.

Komunidade sira hahú uza óklu eklipse hodi haree fenómenu ne’e. Sira hahú hateke sa’e ba loro-matan, hahú iha tuku 10 liu to’o tuku 14:00 liu. Iha sira nia haree sira fo sasin katak, liu hosi óklu eklipse ne’e sira bele haree fulan ne’ebé tomak to’o sai sorin, no sai mihis hanesan kadeli to’o sai tomak fila-fali. Sira haree iha minitu ba minutu to’o akontesimentu ne’e remata.

Sasin ida hosi Suku Kuluhun hodi asiste akontesimentu ne’e hatete, hafoin haree uza óklu eklipse katak fulan sorin de’it, nia sente loro nia naroman la hanesan bai-bain ona no klima iha mudansa.

“Sente loro-manas la hanesan bai-bain, tanba sente la manas hanesan loro iha loron bai-bain. Agora mahon maka’as loos. O hamriik iha loro laran la sente buat ida, la sente kosar ne’e” expresa Ano Garcia, wainhira asisti fenómenu ne’e iha Aldeia La’o Rai, Suku Kuluhun.

“Loro kona ita la manas liu, padahal jam 1 mak ne’e,” Cesaltina Leau Boavida, hato’o saida mak nia sente wainhira asiste no sente mos fenómenu Eklipse ne’e.

Ba fali komunidade iha Munisípiu Manatuto, Felix da Conceição, hodi husu saída mak nia sente no nia reasaun, nia hato’o, “Sente nakukun maibé ladun nakukun liu ida. Sente hanesan buat ida taka tiha loro-matan nia naroman ladun forsa ida.” Nune’e mos Maria da Costa Almeida, hato’o, “Ha’u sente ba loro nia naroman ne’e hanesan derok ne’ebé kor kinor ne’e.”

Akontesimentu ne’e, halo família barak mak prepara hahan sedu no tuur hakmatek iha uma hodi hein katak rai nakukun ida oinsá loos mak mak atu akontese. Manuel Boavida, xefe família ida iha Kuluhun hatete “ha’u nia oan sira tuku 10 liu de’it ha’u haruka la sai ba li’ur, sai karik ba haris fatin de’it, maibé hakru’uk tuun de’it, tanba ta’uk estraga sira nia matan.”

Wainhira tama ba tuku 13:15 hahú anin malarin ho loro ne’ebé ladun manas, halo komunidade sira sai, hodi halibur malu iha mota-ibun Aldeia La’o Rai hodi uza sira nia óklu eklipse hateke sa’e ba loro-matan.

Ses hosi hosi expresaun direita komunidade nian, iha mos expresaun pesoal hosi komunidade sira, liu hosi sira nia konta privadu Facebook, ne’ebé hakerek hodi hato’o sira nia sentimentu, hanoin liga ho fenómenu Eklipse Solar ne’e.

Husi konta Facebook Jo Monteiro, nia hato’o nia hanoin relasiona ho fenómeno ne’ebé akontese iha Timor katak, “Fenomena eklipse iha 2023 husik hela lisaun bo’ot mai Timor-Leste, katak ita tenki investe makaas iha STEM (science, technology, engineering and mathematics).”

Sorin seluk, Yuka Ribeiro Shirakawa fó sasin liu hosi nia pájina Facebook wainhira nia asiste fenómeno husi munisípiu Liquiça. “Loro-matan nia naroman ladun forte, lalatak no nakukun ne’ebé diferente, hanesan habosok manu fuik sira. Oportunidade ba-daruak desde Eklipse Solar iha Kanto (Japaun), Fulan Maiu 2012.”

Enkuantu Pedrito Vieira ne’ebé sente kontente tanba bele asisti direita fenómenu Eklipse Solar 100% ne’e iha Com-Lautem. “Detik-detik fulan taka loro-matan iha Conu, Lautem. Oras 13:45, ami malirin tia no rai fresku los. Grasa boot tanba bele haree direitamente.”

“Rai hela ne’e hanesan memória ‘Eklipse Solar,’” Gabriella Elny Xavier, hakerek iha nia Caption Facebook, ba foto Eklipse Solar ne’ebé nia hasai.

Epifania de Andrade hakerek iha nia Caption Facebook “Loron atu relembra 20-04-2023, Fenómenu mais bonito ‘Eclipse Solar’, sei konta ba jerasaun.”

Eklipse solar ne’e, komunidade balu asiste Eklise Solar total 100% husi Munisípiu Lautem-Com, no Munisípiu Viqueque-Beaço, enkuantu komunidade seluk asiste iha sira nia hela fatin, iha Kapital Díli no nomos munisípiu sira seluk iha teritóriu laran ho Eklipse Solar 96% no balu 98%.

Eklipse total akontese iha Com-Lautem no iha Beaço-Viqueque mais ou menus tuku 13 liu. Partisipa iha eventu ne’e, iha munisípiu rua refere hosi governante sira, autordade lokal, astrónomu, estudante universitáriu nomos komunidade sira.

Akontesimentu ne’e fo oportunidade mos ba sientista balu hosi nasaun seluk, profesores no estudante sira atu bele experiénsia, tanba ida ne’e oportunidade ba sira hodi aprende liutan konabá astronomia, sistema solar no oinsá universu ida ne’e nia lala’ok, ne’ebé sira kuriozu.

Eklipse Solar Híbrida ne’e hanesan experiénsia ineskesível ida ba ema ne’ebé mak asiste hodi konta tuir iha fututu no hakerek iha istória Timor-Leste nian, iha Kinta-feira, 20 Abril, 2023.

Print Friendly, PDF & Email

LEAVE A REPLY

Please enter your comment!
Please enter your name here