Reportajen Juvinal
Inan faluk Alda Monteiro idade 78 ho nia beioan nain 2 hela de’it iha uma kondisaun kalen at nia okos durante tinan 20 resin, iha rai estadu nian, tempu udan bee nakonu uma laran. Alda hatutan nia moris liu hosi hili masa akua mamuk lori ba faan.
“Foin lais udan semana ida ne’e ami la te’in. Mana sira sorin mak lori etu tasak mai ami ho beioan sira han. Ha’u husu ba estadu tau matan netik ba ami, fo rai oituan hodi halo ha’u nia uma ba, tanba ha’u nia destinu ne’e ha’u nia uma metin la iha, ha’u nia beioan sira hela ne’ebe, dehan Alda Monteiro iha nia hela fatin aldeia Ana-Ulo, Suku Bahu, Postu administrativu Baukau, 24/04/2024 ”
Inan faluk ne’e haktuir dadaun ne’e nia hetan apoiu husi komunidade, sira fo kalen tahan sanulu, besi (baza) batang 8. Nia simu osan idozu hola tan ai-rin rua hodi hadi’a fali uma maibe rai ne’ebe nia hela ba ne’e estadu nian. Inan ne’e mos hetan hahan husi igreja, veteran sira. Eskola balun fo mos ajuda, hanesa foos, mina tein, masin, masako no seluk tan. Nia kontenti ho ajuda ne’ebe hetan ona, maibe nia sente triste liu mak uma ne’ebe nia hela ba kondisaun at ona, kalen kuak, no tempu udan susar atu te’in hahan.
“Ha’u atu ba fali hela iha Postu administrativu Ossu sente ba araska. Tanba ha’u iha ne’e de’it la hetan buat ida, ha’u sei forsa mak ba hili masa akua no botir mamuk, lori mai fase moos lori ba fa’an. Masa akua boot ne’e 3 mak 10 centavos, ida kiik ne’e 6 mak ami tau hamutuk fa’an 10 centavos. Se ema sosa ona mak ami hodi hola foos ba han”, Alda haktuir.
Alda Monteiro ne’e konta nia agora kondisaun moras hela labele kontinua hili akua n tanba lao forsa laiha ona, lao ain moras, kotuk laran moras, matan mos ladun haree ona. Bainhira nia lao beioan sira tenke halai tui-tuir, ho ida ne’e nia labele ona hili masa akua no fa’an modo tahan ruma.
“Uluk ha’u forsa sei iha, hau ba hili mas akua too Kota Lama mak tutur mai Kota Baru. Lao oras ida rua saku boot ne’e nakonu ona maibe agora ladun. Entaun ha’u rona bainhira festa ruma, dada bandeira iha munisipiu mak ba hili, se lae ha’u ba hili iha sampah laran”, Alda esplika oinsa nia hatutan moris.
Faluk ne’e konta tinan 20 ona nia hili akua maibe agora moras labele lao ona nune’e nia beioan mak ba hili nia fase de’it mak lori ba fa’an. Alda lakoi ba konsulta iha ospital tan tauk baixa. Nia preokupa se hetan baixa se mak haree nia. Maibe se nia bei-oan sira mak moras ne’e nia mak ba hein iha ospital.
Iha sorin seluk Deolinda Correia Guterres hanesan vizinho hatutan katak faluk ne’e nia uma at ona. Dalaruma tempu udan been turuk ba dapur laran sira sunu ahi ladiak. Entaun nia tein halo modo hotu bolu labarik sira ba foti lae nia rasik lori hela ba inan faluk ho beioan sira han.
“Dalaruma nia moras ha’u halo tiha sasoro, bee manas ba obriga nia hader han. Kuandu ai-moruk iha ha’u fo hela ba. Tanba ferik ne’e besik hau ne’e mak familia haree ho tau matan hela ba”, dehan Deolinda iha aldeira Ana-Ulo, Baukau.
Vizinho ne’e haktuir nia beioan sira ne’e la eskola hotu tanba haree ba situasaun labarik sira eskola too de’it SD klase 3 para ona hodi ba hili masa akua mamuk.
Deolinda mos haktuir katak maluk sira ajuda duni fo kalen atu halo Alda nia uma maibe agora ne’e sira rona dehan estadu atu hasai ema hosi rai estadu nian. Entaun seidauk halo buat ida ho ida ne’e. Karik bele lori apoio sira ne’e ba foho maibe Alda fo hatene katak iha foho nia la iha familia. Deolinda mos dehan katak inan faluk ne’e uluk hela iha Kailara mai hela iha ne’e husi 2003 nia moris mak hili lata ne’e no akua mamuk hodi hola hahan ba loro-loron.
Duarte, vizinho ida tan husi Alda mos haktuir katak Alda mai husi Ossu no hetan apoio husi vizinho sira hodi hetan iha fatin agora nia hela ba ne’e. Inan ne’e nia moris susar duni tan la iha familia mak fo apoio.
“Ita nia inan, ita nia avo feto ne’e mai husi Ossu hela iha ne’e ‘memang’ sira nia moris mak hanesan ne’e duni. Ita nia inan ne’e mos faluk ida ami hanesan vizinho fo netik kalen tahan Ida, besi ida hodi hamahon ba Sira hela netik iha okos”, Duarte haktuir.
Duarte mos hateten faluk ne’e iha oan feto ida maibe hola mane ona la hamutuk ona ho Alda. Inan ne’e hetan ona osan idozu nune’e nia bele auguenta ba han loron balun nian. Ho situasaun moris Alda nian ne’e Duarte hakarak husu nai ulun sira fo netik kalen tahan balun ajuda inan faluk Alda Monteiro hodi hadi’a nia uma ne’ebé at ona. No husu estadu atu fo netik rai pedasuk ida para halo inan faluk nia uma metin, hodi nia hela ba tanba rai agora inan hela ba ne’e estadu nia.
