Reportajen David Costa
Prezidente Republika (PR) Jose Ramos Horta hatete, nia kolen ona lobi investor husi internasionál mai halo investimentu iha Timor Leste, tanba Governu liu husi ministeriu sira la kria lei no buat hotu mout de’it. Tamba atu urus dokumentu burokrasia iha Timor-Leste ne’e naruk loos.
“Hau dala ruma kolen ona, ita halo promosaun investimentu ema mai, maibe buat hotu-hotu mout iha ministeriu balu. Sira iha rai laran ona ne’e mos sofre, terus burokrasia manobra oin-oin iha rai laran. Hanesan iha Timoroan ida, nia investimentu tolu ona iha Timor Leste, ho osan ninia rasik, la’os husi Governu, nia halo ona hotel tolu iha Timor Leste, ida mak City 8, ida JL Vila, ida mak iha area branka ne’e ninian. Maibe atu hetan deit autorizasaun ba ida nee, ida ne’eba komplikadu lo’os,” dehan Prezidente Repúblika José Ramos-Horta iha Palásiu Prezidensiál Bairu-Pite, Tersa 18/02.
Xefe Estadu ne’e haktuir, Timoroan balu mos esporta ona kadiuk Timor nia ba Nusa Tenggara Timur (NTT), tanba kadiu Timor nia di’ak liu ho NTT nian, maibé atu lori ba NTT maka komplikadu ho kuarentena
“Timoroan balu hakarak esporta ona kadiuk, tanba kadiuk Timor nian nee kualidade di’ak tebes-tebes, konforme ha’u rona husi kolega sira iha NTT. Sira hatete kadiuk Timor nian ne’e di’ak liu ami nian, nia naan nee 80% sira seluk-seluk 60%, kaer kadiuk ne’e kmaan loos, Timor nian naan 80%, 85%, hakarak faan ba Xina ka Singapura. Sempre komplikadu ho kuarentena, kuarentena labele demora fali, demora ne’e animal sira nee mate hotu, aat hotu, no dodok hotu,” nia esplika.
Nia dehan Timor-Leste gasta osan boot US$ 400 milhões ba Portu Tibar ne’e, maibé roo husi Indonesia mai la atrake iha Portu Tibar maibe sira atrake fali iha Atapupu tanba ema nian seli impostu ne’ebe maka ki’ik, Timor-Leste nian seluk impostu ne’ebe boot entaun labele atrake iha ne’e. Tanba ne’e Governu liu-liu Ministeiru Finansas no KAK tenke ba halo investigasaun ba iha Portu Tibar.
“Governu, Ministeriu Finansas ho KAK tenke ba haree jestaun Portu Tibar. Se lae problema, ita gasta osan kuartu sentus milloens Portu ne’e ladun uza, tanba roo ahi lori karega husi Surabaya mai Atapupu, depois tama atrake mai Dili, tanba baratu liu, labele kritika komersiante ne’e. Komersiante sira mos buka dalan ne’ebe kmaan, baratu liu ba nia, se karik liu karik nia bele halo, maibé se mak bele selu konsumidor sira mak selu, tau impostu todan, impostu ne’e transfere ba konsumidor ne’e mak ha’u haree matenek boot sira iha ministériu sira ne’e. Ha’u hanoin sira matenek liu ha’u karik, ha’u kompriende ha’u husu deskulpa, tanba sira matenek liu. Entaun ne’e oho investedór, investedor ne’ebe iha ne’e ita buka hakuak sira, ema Xina, Indonezia, Portugues ka sira ne’ebe iha ne’e hakuak sira, fó fasilidade ba sira, tanba prioridade numeru ida mak ne’e laos atu karega sira ho impostu,” esplika Ramos-Horta.
Nia explika liu tan, Governu bele haree fali impostu ne’e, atu nune’e bele tau prioridade numeru ida fó servisu ba Timoroan sira, no haree vensimentu ne’ebe di’ak, tanba Governu la karega impostu ba investedor sira, maibe sira bele selu salariu ne’ebe diak ba trabalhador Timoroan.
“Imi la selu impostu mas imi tenke selu salariu mínimu ba trabalhador diak liu duke ida nee, tanba imi manan osan di’ak tanba la selu impostu oin-oin, impostu kmaan lo’os. Prioridade ba Governu mak ida nee, servisu ba Timoroan, maibé ho kondisaun ne’ebe dignu responde ba nesesidade ekonomia nian. Maibe ha’u mak la hatene, entaun kuitadu investedor sira halai ba Ministeriu Justisa mate iha ne’eba. Halai ba imigrasaun atu fó viza ba ema mai ne’e mos demora. Atu viza ba trabalhu difisil lo’os, ita halo ema atu mai servisu iha ne’e difisil tebes-tebes inklui ONG internasional Madre, Padre sira nian atu mai mos komplikadu lo’os. Tanba sa la fó de’it tinan lima, la’e fó fulan neen depois tenke halai ba imigrasaun tur iha ne’eba loron tomak, dala ruma fo envolpe ida ne’e halo viza sai lalais liu, ne’e mak halo ha’u frustrasi lo’os tanba problema investimentu sira nian ne’e,” hateten nia.
Xefe estadu Argumentu tan, nia frustrasi lo’os ho Ministeriu Interior, frustrasi ho trade investe sira, kuitadu sira fraku la vale buat ida, tanba ema di’ak, matenek trade investe servisu di’ak, maibé Ministeriu Justisa, Ministeriu Interior, Meiu Ambiente hotu-hotu hatama sira nia kanuru tohar ba ideia, problema mak ida ne’e.
