
Reportajen David da Costa
Vise Ministru Fortalesimentu Institusionál Saúde (VMFIS), José dos Reis Mango, hateten Timor-Leste hetan ona sertfikadu moras Malaria nian husi organizasaun Mundial Saude (OMS) katak Timor-Leste livre ona husi moras Malaria. Tanba ne’e Timoroan sira kontinua kuidadu nafatin situasaun ida ne’e, atu labele monu tan fali ba moras Malaria.
“Horseik ita hetan ona sertifikasaun husi organizasaun mundial saude katak Timor-Leste ita livre ona husi moras malaria nian.Tanba ne’e importante ba ita Timoroan tomak atu kuida nafatin situasaun ida diak ne’e, atu nune’e ita labele monu fila fali ba situasaun neebe maka hanesan,” dehan Vise Ministru Fortalesimentu Instituisionál Saúde, José dos Reis Mango, iha Jardin ponte BJ Habibie, sexta, 25/05.
Tanba ne’e husu mos ba profisionais saude sira hotu atu atividade prevensaun sira ne’e tenke la’o nafatin, atu nune’e situasaun ne’ebe agora la’o normal ona ne’e bele asegura diak liu tan.
Alende ne’e mos Membru governu, hatete, iha loron 22 Jullu maka loron Nasional Saude ba dala 10 iha Timor-Leste tinan ida ne’e foka liu ba prevensaun no ábitu saudavel sira. Tanba ne’e iha loron-tersa, Ministeiru Saude la’o hamutuk hosi Edifisiu Ministériu Saude nian mai to’o iha ponte BJ Habibie no saude la la’o mesak. Ema barak husi komunidade mos mai halibur hamutuk.
Ida ne’e enerjia no espiritu ne’ebe hatudu iha eventu ne’e katak hatudu mensajen ida ne’ebe klaru povu prontu atu halo mudansa no prontu atu halo saude sai prioridade, prontu atu halo prevene moras, laos deit atu kura.
“Lori Saude Besik liu ba Komunidade no Hametin Prevensaun,” la’os de’it tema ne’ebe importante, ida ne’e saida mak ita presiza duni atu halo,” dehan, José dos Reis Mango,
Tanba ema barak sei luta nafatin hakarak atu hetan servisu saude, Tanba ne’e maka pesoal saude labele hein atu ema moras sira mai hasoru fali pesoal saude sira. Maibe, pesoal saude sira maka presiza lori kuidadu diretamente ba fatin ne’ebé ema sira hela ba ne’e. Bainhira ema ida iha familia ida hetan moras, sei afeta uma laran tomak, entaun familila nia saúde la’ós de’it kestaun pesoál mantein familia sira atu saudavel nafatin signifika mantein mós Timor-Leste atu forte nafatin.
“Ema barak sei luta nafatin atu hetan servisu saude, tanba ne’e maka ita labele hein atu ema moras sira mai hasoru ita, maibe, ita presiza lori kuidadu diretamente ba fatin ne’ebé ema sira hela ba” nia dehan.
Tanba ida ne’e, hakarak Atu aiuda halo ida-ne’e bele akontese Ministru Saude lansa ona programa foun boot ida ne’ebé hanaran Pakote Saúde Integradu (P1S). Ida-ne’e liga kuidadu iha área lima maka sistema saúde, fasilidade saude sira, programa nasionál sira, komunidade, no servisu espesialista sira.
Ida-ne’e signifika katak ema sira bele hetan prevensaun, tratamentu, no apoiu ba rekuperasaun iha viajen ida ne’ebe ho dignu. Ida ne’e maka maneira ida Ministru Saude halo atu fó kuidadu ne’ebe tau familia no komunidade sira iha sentru.
“Ita mos hamoris fali Voluntariu Saude Komunitaria (CHVs) sira, kampeaun lokal sira ne’ebé konfiavel, ida ne’ebe sei ajuda detekta problema saude sira ho sedu, liga familia sira ba servisu saude, no enkoraja ema atu tuir eventu promosaun saude sira nian, liuliu iha area rural sira,” nia esplika.
Esforsu sira-ne’e oras ne’e funsiona daudaun ona, tanba iha 2023 Timor-Leste elimina ona rubella no iha 2024 mos elimina ona filariaze linfatika (ain potis). No agora Timor-Leste mos elimina malaria-buat ne’ebe nasaun uitoan de’it maka atinji ona. Maibé iha parte ida Timor-Leste mos hasoru hela problema moras hada’et sira.
“Iha tempu hanesan, ita hasoru mos dezafiu duplu, iha parte ida ita nafatin funu hasoru moras hada’et sira hanesan dengue no tuberkuloze. lha parte seluk, ita haree kazu barak liu ba moras la hada’et sira hanesan kankru, moras fuan, tensaun aas, no diabetes. Tanba ne’e maka ita presiza solusaun sira ne’ebe lidera hosi komunidade atu hasoru buat rua ne’e. Prevensaun tenke sai nafatin ita-nia prioridade prinsipal,”nia dehan
Ministru Saude foti ona pasu boot sira, hanesan introdus ona vasina HPV nian hodi proteje labarik-feto sira hosi kankru serviks. No hamutuk ho Ministeriu Edukasaun, halo ona rastreiu ba audisaun, vizaun, no saude orál ba labarik eskola liu 150,000, atu ajuda deteta problema sira sedu no proteje sira-nia futuru.
‘’Ita-nia sistema akompañamentu ba moras ne’ebe di’ak liutan mos ajuda ita atu hatán lalais ba surtu sira hanesan rabies-buka area sira ne’ebe afetadu, fo vasina, no hapara propagasaun,” nia subliña








