Reportazen Francisco JDA
Apoiu agrikultor hodi hasae sira nia rendimentu, esensial ba redusaun pobreza iha Timor-Leste. Tuir sensu 2015 nian hatudu katak kuaze 64% adultu, ne’ebeserbisu ona deklara sira nia an nudar agrikultor no kuaze 80% hosi populasaun tomak mak sustena sira nia an moris iha setor agrikultura (RDTL 2015).
Iha relatoriu Oxfam hatudu katak maioria agrikultor kultiva iha deit rai ho hectare kiik, 66% familia agrikultor mak iha toos kultva menus hosi hectare ida no 98% mak menus hosi ektare lima, maioria sei uza metodu tradisional ho nivel produtiva ne’ebe minimu.
Liu hosi entrevista ho Diretor Exekutivu Asosiasaun HAK, Xisto dos santos hateten ai-han sira ne’ebe povu agrikultor sira produz bele iha valor o sustentabilidade ba kresimentu ekonomia ne’ebe mak diak ba Timor-Leste, maibe rai barak agrikultura nian sei abondona, tanba ne’e presiza investe makaas iha seitor agrikultura liu 3% hodi hadia ekonomia.
Nia dehan Parlamentu Nasioal iha obrigasaun tenki aprova osan, ba seitor agrikultura liu 3%, tanba se Parlamentu kada periodu mak aprova osan ba agrikultura la liu 3% ne’e labele halo buat ida.
“Deputadu sira moe kuandu ba armajen fos nian, tanba ne’e laos sira nia produtu, hanusa mak sira ba fali iha ne’ebá, ne’e seguransa mak ba tau matan ba iha ne’ebá, agora deputadu mak atu matan fali ba iha ne’ebá, ne’e la’ós sira nia knaar. Se sira aprova osan liu 3% kada tinan, governu la halo buat ida ne’e sira tenki ba fiskaliza no monitoring duni, tanba sira mak la aprova osan liu 3% no foin ita preokupa ba stock fos nian, labele fo todan ba governu maibé Parlamentu mak kulpa”, hatete Diretor Asosiasaun HAK Xisto Dos Santos iha Haburas Farol, 23/01
Diretor Asosiasaun HAK hateten determina soberanu ne’e ita iha produtu rasik no produtu ne’e mak sai ita nia identidade kultura no ekonomikamente, maibé kada sexta mak ba fiskaliza iha fatin-fatin maibé rezultadu zero.
Iha parte sorin liu hosi sesaun plenaria iha Parlamentu Nasionál, Deputadu Bankada FRETILIN, Antonino Bianco iha intervensaun hateten katak, deputadu ne’e hala’o fiskalizasaun la’ós ba de’it kraik, maibé iha mós nivel nasionál, ne’e planu asaun anual komisaun D nian, tanba ne’e primeiru trimestre ne’e tenki hala’o iha nasionál, hodi hatene katak armajen ne’e tau fos hira hodi hatene tuir.
“Iha totál produsaun ne’ebé ita iha ne’e ba fos rai hamutuk 937 toneladas, ida ne’e mak ita nia produsaun iha rai laran, ne’e signifika tinan hirak liu ba, ita labele motiva ema atu produz, bele dehan rai barak sei abandonadu”, hateten Antonino Bianco
Antonino konklui katak espera governu bele aproveita rai abandonadu sira sai produtivu, para sexta bazika bele estimula ema no planu rekuperasaun ekonómika bele mós halo kresimentu ekonómiku iha rai ida ne’e”, dehan Antonino Bianco iha PN, 26/01.
Tuir dadus hosi Von Grebner et.Al. katak dezenvolve setor agrikultura ho maneira ne’ebe inkluziva maka sai hanesan element xave ba redus pobreza iha Timor-Leste. Liu hosi hasae agrikultor nia abilidade atu produs no faan saida mak sira kuda, ne’e bele lori ba kresimentu ne’ebe inkluzivu no fo impaktu direta ba redusaun pobreza iha nasaun.
Tuir dadus ne’ebe aprezenta hosi Oxfam hatudu katak dezenpenhu hosi setor agrikultura nian mos bele lori seguransa ai-han no nutrisaun diak iha nasaun ne’e, kestaun ne’ebe sai hanesan asuntu importante iha Timor-Leste ne’ebe populasaun 24.9% mak hetan mal nutrisaun, labarik 48.6% ho idade lima ba kraik mak infrenta isin badak, 14.4% mak abandonadu.
