Reportajen Umbelina dos Reis
Loron votasaun sidadaun Timor-Leste ezerse sira nia direitu ba partidu polítiku sira ne’ebé mak sei reprezenta iha uma fukun Parlamentu Nasional. Tanba ne’e nu’udar sidadaun Timor-oan hakarak husu ba Partidu polítiku sira ne’ebé mak kaer ukun iha tinan lima oin mai tenki tau prioridade ba edukasaun, bee-mos, ema ho difisiénsia (EhD), ferik katuas. Sira husu mos ba na’i ulun nafatin iha interese nasional hodi servi ba povu labele moris nafatin iha konflitu no sai marjinalizadu, maibé lori pás no enstabilidade ba povu hotu
Eleitór Manuel Da Silva idade 63, hosi Suku Kamea, hateten, ha’u mai tuir vota iha sentru votasaun ne’e sente buat hotu la’o di’ak no seguru, maibé vota ne’e vota segredu, no partidu polítiku sira hosi númeru 1-17 nia programa mesak di’ak hotu, maibé sira implementa mak la loos.
“Líder sira tempu kampaña ne’e ko’alia sira nia programa mesak di’ak hotu, maibé to’o tempu sira implementa la loos, no la realiza. Nune’e husu ba líder sira, partidu ida ne’ebé mak sa’e ba ukun karik tenki ukun ho lo-loos, no implementa duni programa ne’ebé promete ba povu ki’ik no ema ho defísiensia (EhD), iha baze.” Dehan Manuel Ba Neon Metin iha Suku Kamea, Bedois, 21/05.
Nia esperansa ba governu foun, tenki tau prioridade ba programa ema ho defísiesia (EhD), konaba tratamentu saúde di’ak ba ema ho defísiensia iha baze, tanba governu balun la implementa programa ne’ebé sira promete iha palku. Nune’e ukun lo-loos para ema ho defísiensia mos sente duni dezenvolvimentu iha nasaun ida ne’e.
Nu’udar ema ho defísiensia matan lakohi atu vota, maibé familia barak mak mate ba rai ida ne’e, entaun hakarak ka lakohi tenki vota ho konsiénsia, nune’e kada tinan lima tenki vota para governu sura ho ha’u nia votus hodi tau prioridade ba povu ki’ik, liu-liu ba ema ho defísiensia (EhD).
Marcelina J. De Carvalho, idade 94, hosi Munisípiu Dili, Postu Administrativu Cristo Rei, suku Kamea, aldeia Bedois, hateten, ha’u mai vota iha sentru votasaun ne’e sente kontente no fatin seguru, tanba mai tuir votasaun ema atende ha’u lalais no buat hotu la’o di’ak. “Ha’u nia votus apoiu ba partidu CNRT, Avo Xanana, tanba avo Nana mak sempre tau matan no rona povu ki’ik nia halerik iha fatin ne’ebé de’it.”
Marcelina idade avansadu ona nune’e kada tinan 5, tuir votasaun sempre akompaña hosi oan feto Jacinta mai sentru votasaun. Jacinta konta tuir, “kada tinan lima vota ba na’in ulun sira, ha’u mak sempre lori ha’u nia mama mai sentru votasaun tanba nia idade avansadu liu ona, la’o mesak labele, nuune’e husu ba partidu ida ne’ebé mak kaer ukun tinan lima oin mai karik tau prioridade ba bee-moos, tanba ema ne’ebé hetan bee-moos ona ne’e liga ba sira nia uma, ami ne’ebé seidauk asesu ba bee-moos ne’e sempre sosa mak hodi sustenta família, tanba ne’e ukun povu ho lo-loos labele mai promete falsu de’it ba povu, hodi manan tiha povu nia votus la implementa fali programa hirak ne’e, razaun ida ne’e mak ha’u nia votus apoiu ba Avo Xanana.” Nia dehan.
Esperansa ba governu foun, karik partidu ida ne’ebé mak ukun karik tenki tau matan ba idozu no feto faluk sira. “Partidu ne’ebé mak manan hodi ukun ba tinan lima oin mai karik tenki tau matan ba povu kbiit laek no ferik katuas sira i liu-liu ba feto faluk sira, hodi nune’e ferik katuas mós sente dezenvolvimentu iha Timor ne’e. Tanba ferik katuas kuaze barak mak seidauk hetan sira nia direitu ba terseira idade nian.”
Eleitor Jermias de Almeida (27), hanesan estudante hosi Munisípiu Vikeke, Postu Administrativu Uatulari hateten, nia hanoin fatin sentru votasaun Bedois ne’e seguru ba ema hotu hodi asesu tuir votasaun, tanba koperasaun hosi autoridade no seguransa iha sosiedade ida ne’e mesak maduru ona ba demokrasia.
Nia esperansa ba governu foun, se de’it mak ba ukun tinan lima mai, importante lori esperansa no interese nasional hodi serve ba povu iha rai ida ne’e, labele moris ho marjinalizadu iha susar no konflitu nia laran, maibé lori esperansa pás no enstabilidade ba sosiedade nia leet. Na’i ulun sira tenki lori demokrasia fraternidade no harmonia ba sosiedade nia leet. “Se wainhira ukun ne’e la mudansa nafatin de’it hanesan tinan kotuk sira ne’e, ita labele kompete ho nasaun sira seluk, konaba ita nia produtu sira, nune’e ukun na’in sira tenki lori demokrasia matak ba iha sosiedade nia leet, hodi nune’e povu hakmatek ho saúde ne’ebé di’ak hodi kontribui ba rai doben Timor-Leste.” Jermias dehan ba Neon Metin iha sentru votasaun, Bedois, 21/05.
Nia konklui katak, votus ne’e segredu, se mak manan ukun povu hotu, tanba ne’e ida ne’ebé mak manan hodi ukun povu karik ukun ho lo-loos.
Entretantu, eleitor Justina Mendes Pereira (29), hosi Munisipiu Baucau, hela iha Becora Terminal hateten, ohin nia tuir votasaun sente buat hotu la’o di’ak no seguru, maibé ohin ha’u ladun komprende konaba boletin de votus ne’e tanba sura-tahan naruk liu, entaun ha’u husu ba polling staff sira hodi ajuda fó hatene ha’u. “Ha’u nia votus ne’e apoiu ba partidu FRETILIN tanba partidu FRETILIN mak fondasi ba partidu hotu-hotu entaun hakarak ka lakohi votus tenki apoiu ba partidu FRETILIN. Tanba partidu FRETILIN sosa ruin ho ran, no ema barak mak mate ba rai ida ne’e, entaun ita tenki hili partidu ne’e ho lo-loos hodi kaer, ukun povu ho lo-loos hodi liberta povu hosi kiak no mukit.” Dehan Justina ba Neon Metin iha sentru votasaun Bedois 21/05.
Esperansa ba governu foun, tinan lima mai karik tenki tau matan ba povu ki’ik sira, liu-liu povu ai-leba oan sira ne’ebé buka moris iha dalan ni-nin. Tanba Timor ukun aan tinan rua nulu resin ona, maibé povu nafatin halerik ba dezenvolvimentu nasaun nian. Lo-loos ne’e Timor ukun aan tinan rua-nulu resin ona pelu menus povu moris hakmatek oi-tuan ona ba.
Sorin seluk, Indi Antonia Lemos hateten, senti kontente tanba ezerse nia direitu tuir votasaun ho seguru iha fatin Bedois, no iha komunidade besik sentru votasaun ne’e mós maduru ho demokrasia tanba loron votasaun la barullu hanesan loron bai-bain. “Ha’u nia votus apoiu ba partidu CNRT, avo Xanana tanba nia mak líder uniku sempre rona no tau matan ba povu kbiit laek iha fatin-fatin, no povu susar no halerik iha fatin ne’ebé nia sempre tulun, ne’e signifika katak Avo hadomi duni povu no la hakribi povu ki’ik, tanba ha’u hili partidu ho konsiénsia. Razaun ida ne’e mak ha’u nia votus apoiu ba partidu CNRT.”
Esperansa ba governu foun, karik ida ne’ebé mak ukun tenki tau matan ba povu ki’ik nia oan sira ne’ebé la asesu ba eduksaun iha nível ensinu superior, tanba povu ki’ik nia oan maioria remata ensinu sekundáriu ne’e buka moris mak barak liu. Tanba ekonomia la sufisiente ba sira hodi kontinua sira nia estudu iha nível superior.
