Reportajen David da Costa
Deskonfia dosente iha Fakuldade Ciensia Sosiais (FCS), Departamentu Poltikas Publikas (DPP) iha Universidade Nasionál Timor Lorosa’e (UNTL) ho insiál MFB halo asédiu sexual durante tinan naruk hasoru estudante feto sira iha UNTL. Ho ida ne’e, estudante sira husu univerdade atu foti medida lalais hodi hasai korpu dosente ne’e.
Portavos Vítima iha Universidade Nasionál Timor Lorosa’e (UNTL), José Alexandre Gama, hatete, Universidade UNTL nu’udar instituisaun estadu ne’ebé sai hanesan espasu ba estuda, peskiza no dedikasaun komunitária, hodi dezenvolve ciensia, teknolojia no kultura iha Timor-Leste. Nune’e UNTL tenke promove ambiente ida ne’ebé seguru, inkluzivu no edukativu, la iha toleránsia ba diskriminasaun no violénsia ho forma oioin kontra direitu ema ninian, liu-liu violénsia bazeia ba jéne’eru, violasaun sexuál. asédiu sexuál hasoru estudante feto sira.
Maibé iha Universidade Nasionál Timor Lorosa’e, Fakuldade Ciensia Sosiais, Departamentu Politikas Publikas, estudante feto sira hetan asédiu sexuál husi dosente, ne’ebé hatun sira nia dignidade, la sente seguru iha prosesu aprendizajen no balun lakon nia estudu. Tanba ne’e estudante ativu no alumi Departamentu Politikas Publikas UNTL kondena makaas hahalok ne’ebé dosente MFB halo ba estidante feto sira ne’e.
“Tamba ne’e, Ami alumni no estudantes ativu sira husi Departamentu Politikas Publikas, lamenta ho aktus ne’ebé halo husi Dosente ho naran MFB ho estatutu funsionáriu permanente ne’ebé uza nia poder ho modu oioin, atu hetan benifisiu Sexuál ba nia aan rasik,” dehan Porta vos Vitima iha Universidade Nasionál Timor Lorosa’e (UNTL), José Alexandre Gama, iha kampus Kaikoli, segunda 6/10.
Nia haktuir, dosente MFB dala barak ona halo asédiu sexuál hasoru estudante sira iha Departamentu Politikas Publikas, liuhusi meius komunikasaun sira hanesan Whatshapp no kontaktu diretamente ho forma eskrita no verbal, fó komentáriu ba atributu fisiku, obriga estudante manda fotografia ba dosente refere.
“Ami estudante ativu no alumi husu atu demite imediatamente dosente MFB ne’e husi nia kargu nu’udar dosente, husu mós Universidade atu prosesa kazu ne’e tuir dalan legal,” sira husu ba universidade.
Nune’e mós estudante sira fó ultimatu loron tolu hahú husi data ohin dia 6 de outobro to’o 8 de Outobro de 2025, Wainhira Universidade la foti medida imediata ba ezijénsia ne’ebé mak temi iha leten, mak estudante departamento politikas publikas sei blokei departemtu to’o hetan desizasaun maka foin loke fali.
Segundu Porta vos, Martinho da Costa mós hatete, hahalok ida ne’e la’os foin akontese tinan ida ne’e, maibé kleur ona akontese hahalok ida ne’e, dosente ne’e nia profisonál tebes komete hahalok Asédiu Sexuál ida ne’e, ate nia estudante sira hasoru tenke rai telfone’e entaun laiha evidensia, no sempre lakon iha kazu sira hanesan ne’e.
“Desente MBF ne’e profisionál tebes komete hahalok Asédiu Sexuál, tanba Estudante ba hasoru tenke rai telefone hotu-hotu, ita evidensia laiha, gravasaun, chat sira laiha entaun ita sempre lakon no dosente, fakuldade universidade kontinua asegura hahalok ne’e sira rona, maibé, tan de’it evidensia laiha ne’e maka ita derota iha prosesu sira ne’e,” nia dehan.
Nia salienta “Maibé ohin ita konsege asegura evidensia balun ne’ebé maka naton ona para ita demite dosente ida ne’e, evidensia ne’ebé maka agora ami asegura iha nain tolu, seidauk sura ho sira ne’ebé maka la konsegue espresa, la konsegue halo aprosimasaun, tanba sira hetan presaun ne’ebé makaas”.
Nia afirma se dosente, fakuldade no universidade hakarak hatudu evidensia, iha ne’e evidensia, bele fó maibé tenke garante vitima sira nia privasidade, tanba estudante vitima barak loos maibé sira tauk lakoi ko’alia sai tanba hetan presaun makaas husi dosente.
“Evidensia iha ne’e mas tenke kofirma katak, ami nia vitima seguru iha nia seguransa identidade, se vitima sira la seguru ba ninia publikasaun identidade saida mak tenke nia halo, vitima barak lakoi aprezenta tanba sira tauk, sira hetan presaun, se hakarak evidensia, evidensia iha,” nia subliña.
Nelisa Da Costa Martins nu’udar sasin ba vitima sira konta tuir, momentu ne’ebé nia eskola iha UNTL, nia prosesu aprendizajen la’o ho di’ak hahu husi semestre 1 mai to iha 4 ne’e prosesu hotu la’o ho di’ak, maibé mai iha semestre 5. aula hotu ona tama ona ba atu ezame materia gestão dos projeto, ne’ebé lori husi dosen MFB ne’e rasik atu fó ezame ba estudante oral de’it, ezame eskrita la iha iha.
“Momentu ezame oral ne’e ha’u seidauk partisipa iha ezame refere tanba ezame ne’e tuir naran lista prezensa entaun ha’u nia kolega sira ne’ebé ami turnu ida ne’e iha kolega feto balun ne’ebé hetan asédiu seksuál husi dosen MB ne’e rasik,” nia konta.
Tanba asédiu seksuál ne’ebé pratika husi dosente ne’e ba kolega feto sira balun liuhusi mensajen entaun iha momentu ne’eba sira konta tuir hanesan feto komesa tauk ona no iha momentu ne’ebá, fila ba uma relata kedas ba familia kona-ba hahalok dosente MFB ne’e.
“Ha’u relata ba ha’u nia pai dehan ha’u lakohi tuir ezame tanba ha’u tauk orsida sei mósu asédiu seksuál ne’e ba ha’u hanesan ha’u nia kolega feto sira ne’ebé liu tiha ona no iha momentu ne’e kedas ha’u nia pai kontaktu direta kedas ba iha Reitor UNTL depois de kontaktu reitor hotu informasaun ne’e espalla ona iha kampus no ha’u mai aula partisipa masimu iha dosente MB nia aula kuaze ha’u ativu iha aula laran iha dosente ne’e nia material, maibé lista prezensa ha’u nia naran dosente ne’e risku tiha, hasai tiha ha’u nia naran husi lista, signifika durante ha’u mai tuir nia aula maibé ha’u falta nia material,” nia konta tur esprensia ne’ebé nia hasoru.
Nia informa durante mai kampus iha mós informasaun balun husi kolega sira ne’ebé dosente MFB dehan ba katak nia atu mai aula to ferik mós valor husi dosente MB ne’e la iha ho ida ne’e maka konsege kreditu iha dosente refere nia materia depois nafatin kontinua tuir dosente nia aula maibé lista naran la iha prezensa iha aula laran iha maibé dosente refere konsidera falta nafatin.
“Ha’u sente la konfortavel ona ho aktu sira ne’ebé halo husu dosente ne’e mai ha’u entaun ha’u deside halo karta transferensia ba iha univerisdade da paz hodi kontinua ha’u nia estudu iha UNPAZ,” hakotu nia.
Nune’e mós Alumi Politikas Publikas, Arminda Godinho Pereira, hanoin hahalok ida ne’e feto barak sente durante ne’e, maibé ema barak sente taka la barani atu ko’alia sai, iha tinan barak, Tanba ida ne’e la’os hahú tinan ida ne’e maibé desde 2008 departamentu ne’e eziste, no ema barak lakoi koalia sai tanba dosente ne’e mós ganas no la fó valor ba estudante sira entaun estudante sira tauk lakoi koalia.
“Ha’u rona kaka sira barak maka esperensia ida ne’e, maibé ema barak la brani koalia sai, saida maka sira sente tanba dosente ne’e ganas teb-tebes, entaun dala ruma nia koko atu hane’ehan estudante sira husi valor ka la liu ba graduasaun,”
Nia haktuir, kona-ba kazu sira hanesan ne’e, pasti feto hotu-hotu sente la seguru, masakee kampus hanesan fatin ida ne’ebé ema atu estuda no aprende, maibé feto mai bainhira hetan predator Sexuál hanesan ne’e halo sira sente la seguru atu la’o iha kampus, liu-liu atu espresa sai sira nia ideia.
“Tanba ita hatene’e katak feto ne’e ema ne’ebé vulneravel teb-tebes. Se bainhira sira koalia sai, sempre iha ameasa makaas, ha’u hanoin ida ne’e la’os iha departamentu poltikas publikas maibé iha UNTL laran tomak no universidade seluk mós akontese hanesan ne’e,” nia dehan.
Nune’e mós nia husu ba estudante feto sira, agora tempu ona atu koalia sai predator Sexuál ne’ebé maka eziste iha universidade sira ne’e, forsa nafatin ba vitima sira, vitima sira sei la la’o mesak maibé ema hotu iha ne’e sei la’o hamutuk vitima sira hodi hetan justisa.
Tuir observasaun jornalista ne’eon metin iha terenu nota katak bainhira estudante ativu no alumi departamentu politikas publikas halo tiha komfrene’esia imprensa, sira kontinua ba iha departamentu hodi haruka sai dosente sira iha departamentu laran no sira taka tiha odamatan.
Bainhira dosente sira ne’e sai mai, dosente ida ne’ebé deskomfia predator Sexuál MFB ne’e mós sai husi departamentu, no nia mós husi mic atu halo auto defeza maibé porta vos lakoi fó mic ba dosente refere no husu nia hakarak atu defeza ba nia aan ba hatan iha tribunal.
Iha kazu ida ne’e jornalista ba konfirma ho Dekanu Fakuldade Ciensia Sosiais, (FCS) UNTL, Alarico da Costa Ximene’es, hatete, kona-ba asaun ida ne’e infelizmente dekanu laiha koine’esimentu maibé hodi kalan lee fali husi facebook, maibé kazu ida ne’e akontese kelur ona no estudante sira lebanta ona no agora sai kosumu publiku, maibé hanesan dekanu sei buka mane’eira oinsa para atu bele resolve problema ne’e, atu nune’e ba oin kazu ne’e labele akontese tan.
“Hanesan ita hotu hatene’e kazu ne’e kelur ona akontese desde 2008 to’o mai agora, sira lebanta kazu ne’e sai ona konsimu publiku, ita buka alternative hodi resolve hodi hamate kazu ne’e tuir regas ne’ebé maka vigor iha ita nia rai,”nia dehan.
Nia haktuir kona-ba kazu ida ne’e, ohin koalia ona prota vos sira no husu sira atu ba hakerek karta no kronolojia kazu ne’e mai iha fakuldade atu nune’e fakuldade hakerek karta ida ba iha Reitor universidade, atu halo suspensaun ba iha dosente ne’ebé maka halo aktu asedu Sexuál, tanba halo suspensaun ba dosente ne’e Reitor maka iha kompetensia tomak hodi halo ida ne’e
“Ha’u foin koalia ho sira, no husi sira atu hakerek karta kronolojia ne’e mai, ita hakerek fali karta ida, manda ba iha Reitor, tanba tuir regas Reitor maka horsida hasai karta supensaun ba professor ne’ebé envolve iha kazu ne’e,” nia afirma.
Maibé agora fakuldade laiha dados so investigasaun maka bele primate dehan se maka sala, ne’ebé supensaun ne’e objetivu atu hapara lai uituan buka alternative resolve lai problema ne’e, depois resolve hotu bele fila fali mai maibé sei iha buat balun presiza kompleta ne’e buat seluk fali.
“Ha’u laiha provas ida ne’ebé indika mai ha’u atu dehan katak fiar ka la fiar, so rezulatdu investigasaun maka dehan mai ha’u katak iha duni, ida ne’e maka ita hakarak, ha’u labele kondena uluk se ha’u laiha provas ruma, bele viola fali ema seluk nia direitu,” nia subliña.
Nia salienta, estudante sira ne’ebé maka ohin halo sasin, koalia ona ho sira no sira mós para ona halo asaun protestu, no haruka sira hakerek karta mai iha fakuldade atu nune’e fakuldade hakerek fali karta ida reitor universidadem atu nune’e foti medias hasoru korpu dosente ne’ebé maka halo asaun Asédiu Sexuál ne’e.
“Agora estudante sira ba hakerek hela karta, ha’u hein hela,sira lori mai, ha’u hakerek karta fali ba Reitor, tanba dezisaun ne’e iha reitor,”tenik nia.
