Reportajen Umbelina dos Reis
Centro Nacionál Chega (CNC), servisu hamutuk ho Ministériu Edukasaun Juventude no Desportu (MEJD), realiza workshop ho tema “Kualidade Edukasaun ba Istória no Paz iha Timor-Leste.” Objetivu hosi programa ne’e mos atu fahe manual istória ba profesores sira, oinsá hanorin istória Timor kuaze metade Sékulu X nian hodi tulun estudante no joven sira nomos kore sira nia pensamentu kolonializmu nian.
Diretór Ezekutivu Centru Nasionál Chega, Hugo Maria Fernandes liu hosi nia diskursu iha workshop refere hateten katak, iha semana kotuk manual manorin nian ne’ebé ekipa halo ona, pontu primeiru mak prosesu deskoloniza memória, ita moris iha tempu kolonializasaun Portugés nian, iha tempu naruk kolonializasaun Japones, no kolonializasaun Indonezia. Nia dehan, dala ruma ita nia ukun-rasik aan tinan 20 resin ona, maibé sedauk sobu ita nia memória hanoin kolonial nian, nune’e manual ne’ebé elabora sei tulun estudante no juventude sira atu kore pensamentu kolonializmu nian.
Nia hatete, lia-fuan murak hosi fundadór sira katak, “ita tenki introduz no aprezenta ba manorin sira ne’e, iha semana kotuk ita hotu rona Dr. Mari Alkatiri halo deklarasaun ida katak magna karta CNRT de’it lori mai Maun Boot Xanana asina, iha preámbulu karta hateten katak iha Timor-Leste ne’ebé mak ukun-rasik aan, joven no estudante sira mak sai futuru ba nasaun, nune’e edukasaun ba paz, domin, istória mak knaar ba sentru ba joven sira.”
Joven nia vizaun mak tuur iha dokumentu patrimóniu hodi banati tuir istória, tanba estudante no joven mak sai sentru ba ita nia futuru nasaun nian, nune’e hosi sira “ita tenki hanorin joven no estudante sira konaba domin no paz liu hosi ita nia istória, ne’e dokumentu ne’ebé presija introduz iha lala’ok loro-loron nian.”
“Iha fatin ne’e besik tinan 20 resin ona ba Na’i ulun sira mai presta sira nia deklarasaun konaba konflitu iha ita nia istória hahú ho Saudozu Xavier hateten, sé ita hakarak paz ita tenki hanorin be-beik ita nia emar sira hadomi malu, ita tenta no tenta be-beik hodi hanorin sira konaba pasadu, oinsá ba mak Timor ukun-rasik aan. Sr. Jose Caascalão hateten katak Timor ne’ebé ukun–aan ita mai hari’i ema foun ida, hanoin nia hatutan saudozu Borja da Costa nia poema katak hosi rai foho ne’e ita sei harii ema foun ida, ema foun ne’e ita boot sira nia responsabilidade hodi hamosu ema foun ida iha rai ne’ebé mak ukun rasik aan.
“Xanana Gusmão hateten katak ita tenki aprende, ita nia esforsu, ita nia pasadu, esforsu tomak hosi ema ida-idak nia responsabilidade ita sei halo Timor ne’e boot. Ikus liu Dr. Horta hateten katak, relatóriu Chega ensikopédia umana, ita aprende konaba sofrementu, ema nia solidariedade no sakrifísiu ne’ebé sai lisaun boot ba ita nia pasadu, maibé ita mós prepara prevensaun krize ne’ebé mak akontese iha Timor, lia-fuan kmo’ok hosi lider sira ne’e sai hanesan dokumentu istóriku,” Diretór Ezekutivu CNC hato’o liu hosi nia diskursu iha salaun CNC, antigu Komarka, Balide, 08/02.
Nia dehan, dalaruma ita la fo importánsia ba lala’ok trajetória istóriku ne’ebé sira husik hela, entaun ita tama ba prosesu ne’ebé mak laiha hun, maibé ba los prosesu dalan klaran, maibé ita haluhan sá mak na’i ulun sira husik hela nu’udar responsabilidade boot ida mai ita atu kontinua.
“Sitasaun sira ne’e fo relembra hela mai ita, sá mak lider sira ko’alia ona, sá mak tempu tinan 20- 40 resin liuba, fo hanoin hela mai ita katak iha timor ukun aan ne’e hamosu ema foun, ema foun hatene aan mai hosi ne’ebé no nia sei la’o ba ne’ebé.”Nune’e esforsu ne’ebé mak CNC, hamutuk ho Ministériu Edukasaun, no UNESCO halo, ne’e importante liu ba manorin sira hodi bele hatutan saída mak lider sira halo kuaze X Sékulu metade liu ba.
Nia fo korajen ba profesores matéria istória katak dezafiu lubuk ba siratanba laiha instrumentu ne’ebé mak boot ida iha liman atu sai nu’udar referénsia ba hanorin, tanba ita mai ho kultura lisan orál dala ruma memória sira ita intrefeita sai istória, nune’e ami rekoñese dezafius sira ne’e hanesan i oinsá introduz ba jerasaun foun sira konaba istória Timor nian.
Nia konklui katak istória diferensia ho memória, istória tenki mai ho kontestasaun, kontradisaun ne’ebé ita koko introduz tuir lala’ok sientífiku nian, konaba memória ne’e ema ida-idak nian, maibé ko’alia konaba istória tenki brani halo konfrontasaun de ideia no konseitu.
