Liu husi loron mundial ba traballador ne’ebé monu iha 1 Maiu, traballador sira ne’ebé servisu iha setor privadu husu governu hasa’e sira nia saláriu mínimu $115 tanba saláriu refere susar atu sustenta sira nia família, no husu governu atu kontrola kompañia ne’ebé viola sira nia direitu durante sira nia servisu hodi kontra lei loboral balu.
Teresa Fatima Soares, servisu iha Institutu Nasional Saúde (INS) Comoro, nu’udar Cleaner hatete, “servisu tinan barak ona governu fo standard ho $115, ami sente hanesan fulan mai mak ami simu, osan ne’e ba oan sira ladun sufisiente, dala ruma ami uza fali ba ami nia moras mos la to’o.” Teresa dehan ba Neon Metin.
Nia husu ba governu atu hasa’e ona sira nia saláriu, tanba sira rona dehan governu diskuti ona konabá atu hasa’e saláriu mínimu maibé sira hein bainhira los.
“Ami hakarak osan ne’e aumenta para ami bele sustenta netik ami nia oan sira nia eskola, ami nia nesesidade lor-loron nian.” Dehan Teresa iha komemorasaun loron mundial ba traballador, 1 Maiu, ne’ebé organiza hosi Sindikatu Trabalian hodi halo diálogu ho membru Trabalian sira ho tema “Haforte Relasaun Polítika no Ideolojia Membru Organizasaun Sindikatu TRABALIAN.”
Nia hatutan sira nia servisu di’ak maibé dala ruma sira hasoru problema mak saláriu simu tarde, “tanba dala ruma ami tenki presiza lor-loron, ami tenki han, entaun ami tenki ba empresta ou debe ne’e, entaun molok saláriu tama mai ami problema ho ida ne’e.”
Nune’e Veronica de Jesus, traballador iha INS nu’udar mos Cleaner hatete, “agora ami nia osan ne’e iha $115, dala ruma fulan 3 mak simu, fulan ida nia (kompañia) fo, fulan rua nia (kompañia) sei husik hela, entaun mai uma o atu mai selu ba ema nia debe mos la to’o. Pois nia hakarak oras mak ne’e, tama 07:00 sai jam 11:00, fila jam 12 resin mai uma, ba fali servisu fatin to’o tuku 17:00 mak sai, ami hakarak hamenus oras tuir lei SEFOPE nian ne’e.”
Nia dehan, sé ema iha treinamentu barak sira hamoos haris-fatin, han fatin sira to’o liu oras mak foin fila ba uma, maibé “ami mai mak liu oras nia tau setengah hari, nia tenki tau falta haruka ami fila, ne’e mak ha’u hakarak husu ida ne’e.”
Nia hatutan, sira hakarak servisu ho oras ida uluk mak tama tuku 7 fila ba uma 10:30 no tama fali tuku 13:00 fila tuku 16:30. Nia aumenta, durante tinan ida ona sira servisu ho kompañia foun maibé sira seidauk iha kontratu servisu.
“Kuandu ita ko’alia oi-tuan ita nia direitu, nia hakarak hasai de’it, nia ko’alia lia-fuan ida hasai de’it, nia hakarak ita hakru’uk los ba nia de’it, labele atu ko’alia ami nia direitu ba nia, osan kleur mak ita husu, nia dehan hasai de’it.”
Iha parte sorin, Lino Soares, servisu iha kompañia Maubere Security, Timor Plaza, hatete kompañia di’ak tanba bele fo servisu ba sira, maibé sira kontra lei oi-tuan konabá saláriu, tanba sira servisu over time, iha loron boot ruma kompañia la hasa’e sira nia saláriu.
“Nia (kompañia) kontra lei oi-tuan konabá ami nia saláriu. Ha’u ko’alia konabá saláriu iha loron boot, ami tama servisu osan la dobru, maibé kuandu la tama servisu sira ko’a ami nia osan minimal $10 tanba ne’e mak ami la simu atendimentu kompañia nian ne’e de’it.”
Nia hatutan katak, nia servisu tinan 10 ona iha kompañia Maubere Security maibé nafatin ho saláriu $115, ida ne’e ladun sufisiente hodi sustenta sira nia moris, tan ne’e nia husu karik bele aumenta sira nia saláriu.
“Ami ejiji be-beik ona mais la iha rejultadu i depois ami kuandu ejiji sira hatete ami dehan, ita mai iha ne’e la’os ko’alia konabá saláriu.”
Nia husu ba governu atu rona sira nia lian no keixa sira konabá servisu ne’ebé sira halo, wainhira sira falta servisu kompañia ko’a sira nia osan $10, no tama servisu sira fo $5, sira lahatene osan $5 ne’e ba ne’ebé? Nia kestiona.
Entretantu, Domingos Gomes, Vise Prezidente, Sindikatu Trabalian, hatete sira simu kazu barak konabá traballador sira nia keixa no sira hamutuk ho traballador sira rezolve mos problema balu ne’ebé sira hasoru.
“Kazu barak ne’e ba liu saláriu mínimu, tanba saláriu mínimu ne’e la sufisiente para atu responde ba sira nia nesesidade to’o fulan, ne’e labele, sá tan família ne’ebé mai hela ho sira eskola, ne’e $115 la responde ba sira nia nesesidade loro-loron nian. Kazu seluk mak sira halo over time, patraun la selu, ou patraun selu oi-tuan de’it, la tuir oras ne’ebé mak iha. Kazu ida seluk mak patraun hasai sira. Kazu seluk tan mak ba inan isin-rua, patraun la fo tempu ou la fo ferias para inan isin-rua ne’ebé partus ona tenki iha uma fulan tolu, mais ou menus hanesan ne’e, maibé empreza barak mak la fo hanesan ne’e.” Dehan Vise Prezidente Sindikatu Trabalian, Domingos ba Neon Metin iha Farol, 01/05.
Nia hato’o, Sindikatu Trabalian hato’o ba governu oinsá aumenta trabllador nia saláriu $115 ba $200 ital. Nia informa mos katak durante ne’e traballador barak mak seidauk hatene konabá lei laboral tanba ne’e sira sei hetan problema ba sira nia patraun. “Maibé traballador barak mak sei ta’uk, ta’uk lakon sira nia servisu, ami nafatin fo hanoin ba sira, traballador iha Timor laran tomak. Sira ne’ebé ta’uk tanba sira la komprende konabá lei laboral, wainhira sira komprende ona sira sei la ta’uk.”
Nune’e mos Miguel Monsil, Responsávek ba Departementu Edukasaun no Formasaun Polítika iha Sindikatu Trabalian, kestiona, durante traballador hasoru problema ho kompañia privada sira ne’ebé viola traballador nia direitu, sira tenta lori SEFOPE hodi ba rezolve maibé labele no SEFOPE mos la iha kbiit atu fo pena ba kompañia sira.
Nia akresenta katak, fator sira ne’ebé halo traballador nia pozisaun fraku mak lei traballador ne’ebé la forte, menus empregu iha rai laran nune’e kompañia privada sira mak iha kbiit tomak kontrola traballador sira.
Parte seluk nia dehan, saláriu traballador folin baratu ho de’it $115, tanba ne’e tenki hakonu sira nia energia ho tempu, fo hahan di’ak no deskansa di’ak ba sira. Fator ikus ema halo beik, ka ignora, tan de’it traballador barak seidauk hatene dalan atu defende sira nia direitu, maibé balu ta’uk atu fo hatene sai problema ne’ebé sira hasoru wainhira kompañia viola sira nia direitu.
