Home Analisa Tansa Seidauk Exonerasaun Klamar Fuik Asumi Ona Ministru Defeza?

Tansa Seidauk Exonerasaun Klamar Fuik Asumi Ona Ministru Defeza?

3644
0
Moisés Vicente. [Foto; doc. privadu | 15.06.2022]

Hakerek nain Moisés Vicente

Artigo ida ne’e analiza kona-bá Ministru Defeza atual, Pedro Klamar Fuik la hetan exonerasaun husi Chefe Estado Maior General Forsa Armada (CEMGFA) nian. Iha ne’ebé exonerasaun official husi Chefe Estado Maior General forsa armada F-FDTL, Tenente General, Falur Rate Laek. Ema hotu hatene membru Governu husi IX Governu Kontitusional hetan posse husi Prezidente Repúlika (PR), Dr. José Manuel Ramos Horta, iha loron 01 Jullu 2023 liubá. Papel Governu da sia (IX) hala’o nia funsaun, nia knaar no responsabilide tuir Lei Inan Konstitusional da RDTL haruka. Bazeia ba ida ne’e, tuir opiniaun públiku kestiona maka’as ba Chefe Estado Maior General das F-FDTL no Prezidente Repúblika nudar mos Xefe Estadu Forsas Armadas nia, iha konstituisaun Repúblika Demokrátika Timor-Leste tuir Artigo 146 alinea (3) FALINTIL-FDTL labele iha partidu polítiku no rona de’it ba órgaun soberanu kompetente sira, tuir Lei-Inan no lei, no sira labele halo intervensaun polítiku naran ida. Nomos Artigo 74 iha Alinea (2) O Presidente da Repúbliça é o Comandante Supremo das Forças Armadas).  No lei Estatuto Militares FALINTIL Forsa Armada Timor-Leste (F-FDTL) hakerek ona iha ne’ebá. Iha ne’e lei estatutu militar ne’e fó kompetensia ba Chefe Estado Maior General das F-FDTL, Tenente General, Falur Rate Laek, iha direitu atu halo exonerasaun ba Komodoro Pedro Clamar Fuik husi nia kargu molok asumi pasta Ministru Defeza nian.

Iha Decreto-Lei no. 33/2020 de 2 de Setembro Novo Estatuto dos Militares das F-FDTL, no. 1 Artigo 92 no Decreto do Governo no.6/2016, de 11 de Maio Regimento do Conselho Superior de Defesa Militar regula kona-bá mekanismu nomeasaun no exonerasaun ba kargu CEM F-FDTL. Iha ne’ebé prosessu hahu husi membru Governu ne’ebé kompetênsia iha área Defesa ka Ministru Defesa, atu halo audisaun no konsulta uluk ho Konsellu Superior Defesa Militar ne’ebé kompostu husi CEMGFA nomos Vice-CEMGFA, Komandantes Komponente sira, no preside husi Ministru Defesa. Hafoin hetan ona aprovasaun iha Konselho Superior Defesa Militar maka Ministru Defesa sei hato’o ba Conselho de Ministros atu hetan aprovasaun. Processu ikus liu sei hato’o proposta aprovasaun husi Conselho de Ministros ba Presidente Repúblika atu nomeia tuir dekreto Presidente no públika iha Jornal da República.

To’o agora públiku la hare no la iha exonerasaun ba Komodoro Pedro Klamar Fuik atualmente lori hela kargu Ministru da Defeza nian, husi nia kargu anterior iha forsa armada F-FDTL molok sae ba Ministru Defeza. Hare husi prespetiva lei no prespetiva polítika nian, lei ladun la’o, maibé dala barak liu polítika maka domina liu iha lei nia leten. Maibé Chefe Estado Maior General das F-FDTL no Prezidente Repúblika mos tenke hanoin Timor-Leste ne’e Estado Direitu Demokratiku, Estado da Lei laos Estado de Homen, buat hotu aplika iha lei nia oin hanesan (equality before the law). Maibé realidade públiku nia hare, lei sira ne’e ladun la’o, domina liu ho polítika ida-idak nian husi orgaun soberania sira ne’e kaer pasta bo’ot sira ne’e.

No durante ne’e, ami nia hare’e Prezidente Repúblika mos la halo regular enkontru ho Konsellu Estadu sira ne’ebé Prezidente da Repúblika nia rasik mak prezide (Konstituisaun da RDTL, Artigo 90). Iha ne’ebé depois Prezidente Repúblika fó posse tiha membru Governu foun, ami nunka hare enkontru regular ne’ebé Prezidente Repúblika durante ne’e halao dala hira ona?. Dala ruma husi nai Prezidente Repúblika halo deit mak exonerasaun ba Chefe Casa Militar, Ministru balu husi nia kargu. No atual nai Primeiru Ministru IX Governu Konstitusional mos halo exonerasaun ba Diretur Jeral sesante Servisu Nasional Intelejénsia (SNI), buat hotu lao tuir polítika nain nia hakarak, laos ona lao tuir lei nia hakarak. Timor-Leste Estadu Maun Bo’ot ka Timor-Leste Estadu aplikasaun bazeia ba Lei?. Perguntas ida ne’e, ema povu babain sira merkadu laran, parte Igreja, komunidade agrikultur sira iha foho ne’ebá no komunidade iha Dili laran, sempre debate iha fatin públiku. Tamba sa mak Chefe Estado Maior General das F-FDTL, nai Prezidente Repúblika no nai Primeiru Ministru ida ne’e halo exonerasaun la lao tuir lei nia haruka?.

Iha parte seluk, liga ba problema sira iha leten, ami hakarak liga uituan mos ho kazu sira iha membru Polísia Nasional Timor-Leste (PNTL) reformadu nain 158, tuir relatóriu sira husi Fundasaun Mahein (FM) mos preokupa tebes kona-bá desizaun atu reativa fila-fali membru PNTL nain 158 ne’ebé foin reforma, la’os deit tanba desizaun viola lei, maibé mos tanba ami deskonfia desizaun ne’e hanesan ezemplu intervensaun polítiku ba iha instituisaun seguransa estadu. Fundasaun Mahein hakerek beibeik ona katak intervensaun polítiku ne’e ameasa seguransa nasionál, tanba hafraku ierárkia no prosesu foti desizaun, no mos kontribui ba patrimonializmu no korrupasaun iha forsa seguransa sira. Artigu ne’e diskute kona-bá implikasaun balun husi Governu nia desizaun ne’e, no fó avizu kona-bá oinsá bele evita politizasaun setor seguransa.

Estatutu pesoal Polísia Nasional Timor-Leste ne’ebé promulga iha tinan 2022 liubá obriga membru PNTL tenke reforma-an bainhira atinje ona idade tinan 60, hanesan mos instituisaun estadu sira seluk, inklui FALINTIL-Forsa Defeza Timor-Leste (F-FDTL). Fundasaun Mahein suporta desizaun Governu anterior nian atu haruka membru PNTL na’in 158 atu reforma-an, tanba razaun oi-oin. Primeiru, membru ho idade menus bele avansa iha instituisaun PNTL. Segundu, desizaun ne’e kria oportunidade empregu ba ema seluk. Ikus liu, PNTL nia desizaun ne’e hatudu katak prosesu empregu tuir duni regra ofisiál, no ida ne’e haforsa meritokrasia no hamenus influénsia polítika. (Fontes: FM nia Blog, públika iha loron 4 Setembru 2023).

Ikus liu, konkluzaun no sujestaun ruma ba ukun-nain sira katak ba futuru tenke aplika lei, labele intervensaun polítika mak barak liu iha lei nia leten. Se lei sira ne’e vigor iha Timor-Leste ukun nain sira hotu lolos ne’e halo tuir lei haruka ba. Nasaun Repúblika Demokratika Timor-Leste ida ne’e lei mak as liu ema hotu-hotu. Labele ita nia ukun nain sira mak viola fali lei refere. Labele ukun nain sira nia hodi ego polítika hodi hafraku ita nia lei sira ne’ebe existe kleur ona iha Timor-Leste ida ne’e. Timor-Leste agora dadaun mos sai ona membru Observador ASEAN nian signifika katak Timor-Leste tama dadaun ona oinsa mak sai membru full ASEAN lolos nian iha tinan hirak tuir mai.

*(Hakerek Na’in: Iha Fundasaun Mahein, Alumni Universidade da Paz-(UNPAZ), Faculdade de Direito no Instituto Superior Cristal-Departemento Sociologia-2022 no Ativista. Artigo ida ne’e la representa institusaun ne’ebé hakerek na’in haknar ba, maibé idea no argumentu sira ne’ebé lekar iha artigu ne’e nudar opinião pesoál. Iha sujestaun ruma bele haruka iha e-mail: moisesvicente59@yahoo.com ou telefone +67077291406)

Print Friendly, PDF & Email

LEAVE A REPLY

Please enter your comment!
Please enter your name here