Reportajen Joselina dos Santos
Tribunál Rekursu (TR), liu hosi plenáriu juis sira nian iha 19 Fevereiru 2024, anunsia katak Lei Komutasaun pena 1 o artigo 9.o[i] da Lei 20/2023[1], ne’ebé fó dalan bá Prezidente Repúblika (PR), foti desizaun fó indultu bá korruptór sira ne’e inkonstitusionál. Inkonstitusionalidade ne’e bazeia bá fiskalizasaun abstrata ne’ebé Tribunál Rekursu rasik halo, no hakerek iha dokumentu ofisiál ne’e nu’udár notifikasaun ida ho nia númeru Proc. 05/CONST/2023/TR, NUC: 0114/23.TRDIL.
Ho ida ne’e, Assosiasaun HAK sujere bele uza fali lei anterior, tanba lei anterior ne’e nia iha rekejitu ka kriteria rasik, bainhira ema atu fó indultu tenke kumpri pena depois iha desizaun tribunal difinitivu hodi kumpri iha prizaun depois haree liuhusi servisu prizional atu evalua ba iha Ministeriu Justisia mak haruka ba iha Prezidente atu fó indultu, maibe lei ida agora ne’e la iha kriteria.
Diretór Asosiasaun HAK, Feliciano da Costa Araújo hateten, Lei Indultu ne’e presiza Kontinua diskute atu mai fali ho modelu karater ne’ebe diak kompara ho lei anterior. Tanba Lei indultu ne’e atu fó ba ema ne’ebe halo krime no kumpri pena iha prizaun, nune’e tenke verifika diak antes fó indultu.
“Ha’u hanoin diskusaun ba lei indultu ne’e rasik ami hamutuk ho komisaun A iha tinan kotuk diskusaun refere hatudu katak ita fó ona paraser balun atu bele toman konsiderasaun signifika katak iha renovasaun ka revizaun ba lei ne’e rasik la reflete tiha ona situasaun konkreta ne’ebé ita iha, signifika pontu de vista HAk nian momentu komisaun A bolu parte hotu-hotu ba halo konsultasaun ita haree katak iha rekejitu ka kriteria balu ne’ebé la mensiona, ezemplu se mak serve bele simu indultu depois indultu ne’e rasik mós tenke mai ho nia kriteria balun”, dehan Diretór HAK Feliciano Iha knaar fatin Farol, Kuarta 21/02.
Nia haktuir, Prezidente iha nia kompeténsia atu fó indultu maibé la iha kriteria, ezemplu se ema seidauk kumpri pena ka desizaun definitivu seidauk mai hosi Tribunal, maibé deside uluk indultu ne’e viola. Entaun Tribunal rejeita Prezidente nia proposta husi Parlamentu hodi aprova hafoin Prezidente promulga. Maibé Tribunal Rekursu Bainhira revia Fila-Fali ida ne’e lakondis ho situasaun kontestu Timor nian, entaun mosu katak Tribunal Rekursu rasik rezeita ba saida mak kontestu indultu ida ne’e, signifika iha diferensia membru Parlamentu sente katak ne’e lakondis ho ituasaun rai laran.
“Nune’e ha’u sujere presiza Kontinua diskute ida ne’ebe bele mai fali ho nia modelu karater ida di’ak ba iha ita nia kondisaun Timor-Leste, maibé ami hakarak hanesan lei anterior tanba nia iha rekejitu ka kriteria. Tana ida agora ne’e la iha kriteria ida uluk ne’e ema atu fó indultu tenke kumpri pena depois iha desizaun tribunal difinitivu ba kumpri iha prizaun depois mak ita haree liuhusi servisu prizional atu evalua ba iha Ministeriu Justisia mak haruka ba iha Prezidente oinsa mak bele atu fó indultu. La bele mai fali katak Prezidente mak iha kompetensia, klaru katak nia iha kompetensia maibe la bele buat hotu Prezidente mak foti, maibe tenke konsulta ho Ministeriu Justisa”, nia informa.
Nia salienta, Indultu ne’e atu hatudu fó ba ema ne’ebe halo krime, se nia halo krime ruma maibé nia atitude ne’e di’ak entaun bele fó, maibé iha parte seluk soseidade nia ezisénsia mak hanesan korupsaun, Violasaun Seksuál sira ne’e di’ak liu lalikan fó indultu. Maibé indultu ne’e atu verifika fali maske sala nomós presiza konsidera hanesan humanidade presiza tenke haree Prezidente temi de’it humanidade, maibe tuir Hak nia haree humanidade ne’e la reveleta signifika durante ne’e fó indultu ba ema sira ne’ebé ho kondisaun di’ak.
Alende ne’e, Prezidente Repúblika José Ramos-Horta Fo Indultu ba iha Eis Ministra Saúde Madalena Hanjam no Ministra Finansas Emília Pires ne’e Assosiasaun HAK lamentavel tebes, tanba sira nain rua la kumpri prizaun maibé hetan Indultu .
“Prezidente fó indultu ba Emilia Pires no Madalena Hanjam ne’e Asosiasaun HAK lamentavel tanba nain rua ne’e la kumpri prizaun maibé hetan idultu ida ne’e mak ita la iha kriteria, maib é lei indultu ida foin lalais halo ne’e nia valor kiik kompara ho lei anterior. Karik Prezidente iha razaun fundamental atu fó indultu ba sira ne’e razaun saida. Maibé ema bolu responsabilidade ba iha sosiedade ne’e importante atu bele hatudu referensia ida iha ita nia Sosiedade katak ema sala tenke kumpri, maibe agora la kumpri ita fó indultu ne’e ha’u bele dehan Prezidente ladi’ak”. Feliciano Esplika.
