Reportajen David da Costa
Ministru Justisa, (MJ) la admite ba atividade ilisitiu ne’ebe maka agora dadaun la’o hela iha iha Timor-Leste, tanba se maka envolve iha atividade jogu online sira ne’ebe maka agora eziste iha Timor-Leste, ida-idak tenke responsabiliza ba nia aktu sira ne’ebe maka sira raik halo ne’e.
Ministru Justisa, (MJ), Sergio Hornai hatete, sei la admite atividade ilisitiu sira ne’ebe ezisté iha Timor-Leste, no husu se de’it mak envolve iha kazu sira hanesan jogu online mak sei responsabiliza nia aktu, tanba la admite, estadu ne’e estadu direitu, ema hotu-hotu iha lei nia oin, bele halo admisaun de’it ba buat sira ne’ebé sai no tama tuir de’it lei.
Tanba ne’e, se ida kontrariu ho lei, la admite. Se ema ne’ebé envolvidu tenke responsabiliza ba nia aktu ne’ebé nia halo, mais tenke liu husi prosesu ida ne’ebé justu.
“Iha instuituisaun propria atu haree buat ne’e. Dala ida tan la admite saida de’it hanesan Ministru Justisa hanesan kocer ho MNEK ba Komisaun Nasionál Brankamentu Kapitais Finansiamentu Terrosrizmu, hanesan ambrella ba iha Polísia Sientífiku Investigasaun Kriminál, instrui maibé labele enxiste atividade ilisitiu iha ita nia territóriu nasionál,” dehan Ministru Justisa, Sergio Hornai ba jornalista sira hafoin remata enkontru ho Prezidente Ramos-Horta iha Palásiu Prezidensiál Bairu-Pite, Tersa 30/09.
Antes ne’e, Prezidente Repúblika, José Ramos Horta konsidera jogu online sira ne’ebé ezisté iha Timor ne’e fó perigu tebe-tebes ba ema nia vida, tanba ne’e husu Primeiru Ministru, Kay Rala Xanana Gusmão tenke kontrola. Tanba ne’e jogu online ne’e tenke taka duni iha Timor-Leste.
“Jogu online ne’e perigozu tebe-tebes, kuitadu ema barak iha mundu suisidiu, tanba jogu sira ne’e. Perigozu ba Timoroan sira, kasinu ne’ebé reguladu di’ak oin seluk,” dehan PR Horta partisipa iha abertura serimónia nasionál “Salvaguarda Património Audiovisual liu husi Teknolojia Modernu” iha AMRT, Kinta 18/09.
Nia hatete, Singapura iha, Austrália, tolu ka haat kedas iha Darwin, iha Melborng, Portugál iha famozu ne’e oin seluk.
“Mais kasinu mós ha’u pesoalmente la konkorda, ema ne’ebé kiak mehi atu ohin hetan $100 mill ka $1 millaun, mais entre ema jogadór rihun sanulu ne’ebé joga, persentajen hira mak lakon, hira mak bele hetan prémiu oan ida, kada $10 mill ida karik mak hetan,” nia subliña.
Tanba ne’e kasinu mós iha dúvidas boot, kuantu mais online ne’e o la kontrola. Maibé iha Palásiu Prezidensiál ne’e ema iha atu haree rekolla informasaun kona-ba ida ne’e, mas hein tok Primeiru Ministru kay Rala Xanana Gusmão.
“Ha’u ladun akompaña, ha’u la hatene, de jogu online ilegál ka la’e, se governu mak fó autorizasaun. Ha’u iha elementu ida rekolla informasaun, atu haree ida ne’e, maibé ita hein PM fila mai mak haree tenke kontrola,” noa afirma.
Nia argumenta “Ha’u nia amigu balun husi li’ur ne’ebé koñese buat sira ne’e, sira aviza bei-beik, sira hatete, kuidadu ema sira ne’e. Ha’u lakohi temi rai nia naran, tanba rai sira ne’e mós infrenta ameasa sira ne’e, ita labele hatete husi ne’e, rai ida ne’e, rai ida ne’eba, mai husi rai, maibé la signifika sira nia governu taka matan ba ida ne’e.
Tanba krime organizadu iha mundu ne’e Eropa nakonu loos, Timor-Leste, Xefe Estadu hatete bei-beik, Timor-Leste laiha krime organizadu Timorense, laiha Timoroan mete krime organizadu.
Tanba krime organizadu sufistifikadu tebe-tebes, sira buka saida krime organizadu, sira buka rai sira ne’ebé frazil, se sira bele, tanba sira sufistifikadu, profisionál 100%, ho ekipamentu hotu-hotu, entaun sira buka rai hanesan Timor.
“Jogu online ne’e tenke taka duni iha ne’e, ha’u nia hanoin tenke taka duni, maibé la’ós fasil, internet livre iha Timor, konetividade di’ak, o taka iha ne’e sira bele joga nafatin, Kambodia ka Filipina, Xina. Ne’e bele taka hotu iha rai laran mais buat sira ne’e sufistifikadu tebe-tebes, difisil,” tenik nia.
Nia fó exemplu nasaun Europeia sira mós susar kontrola, Amérika mós susar kontrola, mais se informasaun iha, sim taka duni, mezmu hatene la rezolve 100% mais tenke. La husik ema sira ne’e tama, tenke haree blacklist.
