Ohin selebra Loron Nasional FALINTIL nian maibe polemika kona ba Fundador no data moris FALINTIL nian, no naran FALINTIL rasik sei kontinua sai diskusaun publik. Istoria fundasaun FALINTIL mosu hosi lidun rua mak diferente, hosi Dili ne’ebe lidera hosi soldadu ka tropas Timor-oan sira ne’ebe servisu iha kompania Portugues nian, no fatin seluk mak hosi Aisirmou, Aileu, ne’ebe lideradu hosi Comite Central Fretilin (CCF).
RENETIL organzia kalan reflesaun ida hodi hanoin hikas istoria harii FALINTIL nian. Marka prezensa iha kalan reflesaun ne’e mak Reitor UNPAZ (eis membru CCF), Lucas da Costa, nudar Fundador ida (versi CCF), no Eis Ministru Edukasaun no Eis membru CCF, Abel Ximenes Larisina, nudar-Fundador ida (versi CCF) nian. Sira nain rua konta istoria versaun CCF ne’ebe halo proklamasaun insureisaun armada ne’ebe halo iha 15 Augusto 1975, iha Aisirimou, Aileu.
Eis membru CCF no Eis Ministru Edukasaun, Abel Ximenes Larisina haktuir katak, “iha 5 Augusto 1975, Saudoso Nicolao Lobato fo orientasaun mai hau atu ba reforsa Camarada Lucas da Cost iha Same. Saudoso Nicolao Lobato foti hau hanesan Xefe Ekipa id aba Same ne’e. Orientasaun seluk ida mak saudoso fo mai hau, laos ba ekipa hotu, mak atu halo servisu mos iha Maubessi no Aileu. Karik iha momentu ne’eba, saudoso Nicolao Lobato hamutuk ho membru CCF sira iha ona hanoin kona ba insureisaun armada. Hafoin tun hosi Maubesi, mai hasoru membru CCF sira seluk iha Aileu hodi halo preparasaun ba insureisaun ne’e. Iha dia 15 Augusto 1975, ne’e mak loron halo proklamasaun insureisaun armada.” Eis membru CCF, Abel Ximenes Larisina haktuir lia hirak ne’e iha kalan reflesaun, 19/08, iha Sede RENETIL.
Iha fatin hanesan, Reitor UNPAZ, Lucas da Costa mos haktuir katak, “Proklamasaun ba insureisaun armada halo iha tuku 3.30 lorokraik, 15 de Augusto 1975, iha Aisirimou, Aielu.” Sira nain rua, Abel ho Lucas mos konfirma katak textu insureisaun ne’e produs koletivamente entre membru CCF sira. Sira nain rua diskonfia karik Maulear ho Maulaka iha influensia uituan dezenvolvivementu textu ne’e tanba sira hakerek diak uituan.
Lucas da Costa mos haktuir katak iha 16 Augusto, saudoso Nicolao Lobato, husu ba nia ho Justino Mota atu ba ‘bujuk’ Gui Campos hodi afilia ba FRETILIN. Maibe ne’e la konsege akontese tanba bainhira atu lori Gui Campos ba hasoru saudoso Nicolao, Gui halai fila tiha. Maski nune’e, ho orientasaun CCF nian, komandante kompania ho soldadu Timor-oan lubuk ida konvensidu tiha ona hodi tama hamutuk ho FRETILIN no hatene ona kona ba insureisaun ne’e.
Lucas ho Abel konta tuir fali katak, asalta kompania Aileu ne’e halo iha 17 Agusto 1975. Sira ba halo asaltu ne’e lori deit ho kilat 3. Maibe asaltu ida ne’e planeadu ona, no soldadu Timor-oan sira iha kompania Aileu hatene ona, nune’e fasil hodi hadau kompania Aileu. Bainhira hadau tiha Kompania Aileu, Furiel Jose da Silva, ne’ebe involve tiha ona iha planu asaltu ne’e, hatudu ninia aktu submisaun no obidiensia hodi hasai ninia deviza ho entrega ba CCF ne’ebe lideradu hosi saudoso Nicolao Lobato. Iha momentu ne’e kedas, soldadu hotu-hotu halo tuir aktu ida ne’e, hodi entrega sira nia deviza. Sira mos haktuir katak iha 18 Augusto, asaun insureisaun ne’e mos hadau kompania Maubessi.
Tuir sira nain rua nia versaun katak governo Portugal nian mak iha Dili, la iha informasaun kona ba saida mak akontese tiha ona iha Aileu. Karik sira foin hatene bainhira hadau tan kompania Maubessi. Ne’e mos tanba ida hosi helikopteru 2 ne’ebe semo hosi Dili ba Maubessi kapturadu tiha iha Maubessi. Ida seluk konsege semo fila mai Dili.
Akontesementu ne’ebe lao iha Dili, tuir Lucas da Costa ho Abel Ximenes Larisina, ne’e aktu ketak ida ne’ebe sira rasik la hatene. Maibe istoria versaun Ambasador Caetano Guterres Maulori nian, publika iha tinan hirak liuba haktuir katak FALINTIL moris hosi Forças Armadas da Defesa do Povo Maubere. Forsa ida ne’e kria hosi soldadu Timor-oan lubuk ida mak hakarak ukun rasik an no kontra golpe UDT nian. Tuir Maulori, planu kontra golpe hahu kedas iha tuku 3 lorokraik, dia 11 Augusto 1975. Eis Ministru Interior, Rogerio Tiago Lobato hamutuk ho Hermenegildo Alves lansa ataka bot ida hosi hadau Quarter Jeral iha Taibesi, 20 de Augusto ho kaputura tiha tropas Portugues lubuk ida. Iha 22 de Augusto 1975, lideransa FRETILIN nian sira tama hikas Dili.
Partisipantes diskusaun mos litik kona ba naran FALINTIL ne’e. Naran FALINTIL rasik la temi iha dokumentu insureisaun armada nian. Maibe sira nain rua konsiente katak hanoin kona ba forsa armada ida ho eskala nasioal mosu ona iha membru CCF nia hanoin. Maski naran ne rasik la temi, tanba saudoso Nicolao Lobato sempre uza mak ‘Braço Armado do Povo Maubere’ laos FALINTIL. Partisipante ba reflesaun katak ne’e, Padre Martinho Gusmao, iha diskusaun laran mos hatete katak liafuan FALINTIL foin komesa uza iha fulan Outubru 1975. Nia hatene ida ne’e hosi textu sira mak saudoso Nicolao Lobato produs
Reflesaun ne’ebe halo iha RENETIL husik hela perguntas bot ida. Se los mak Fundador FALINTIL? Comite Central Fretilin ka ema nain hirak ne’ebe halo asaltu iha Kompania Aileu, iha 17 Augusto 1975? Ka forsa Timor-oan lubuk ida mak halo asaun kontra golpe iha Dili, iha 20 de Augusto 1975?
Hosi kalan Reflesaun ne’e mos seidauk iha klareza tanba saida mak hili data ba Loron FALINTIL nian monu iha 20 de Augusto. Karik tanba akontesementu ne’e halo iha Dili? Karik tanba FALINTIL sira komemora bebeik ona iha ai-laran ho data ida ne’e? Maibe tanba sa mak laos 15 de Augusto, loron deklarasaun insureisaun armada? Tanba sa laos 17 Augusto, loron vitoria premeiru insureisaun armada nian iha Aileu?
Kalan reflesaun ne’ebe organiza hosi Ekipa Neon Metin – RENETIL ne’e lao ho susesu, no iha situasaun amigavel nia laran. Partisipantes ba kalan reflesaun ne’e besik ema nain 50, sira mak membru RENETIL no konvidadus balun.
