Hakerek nain Alberico Junior
Reflesaun ida ba Komemorasaun Loron Mundiál Liberdade Imprensa no Loron Munduál Traballu)
Bainhira simu orientasaun husi redasaun hafoin enkontru redasaun nian. Nu’udar jornalista, ha’u tenke tuir planu kobertura (TOR) ne’ebé ohin aprezenta no diskute iha enkontru redasaun nian. Maibé antes atu to’o iha fatin kobertura nian, iha dalan klaran ha’u hetan asidente trafíku, iha-ne’ebé ema soke labarik ida ho motor iha ema barak nia oin. Buat baibain ona iha sosiadade ida agora, liuliu iha sidade sira, ema la diretamentu ajuda sira ne’ebé hetan asidente ne’e. Maibé, sira husik deit no dalaruma sira hasai foto uluk foin hanoin atu ajuda ka la ajuda. Hanoin lalais katak, ida-ne’e nu’udar situasaun ida-ne’ebé difisil no dilemátiku ba jornalista ida atu foti desizaun bainhira hala’o hela serbisu. Situasaun dilemátiku tamba jornalista ne’e nia iha entre misaun jornalizmu no misaun umanitáriu. Maibé, iha situasaun ne’e, ha’u tenke ajuda uluk labarik ne’e hodi salva nia vida. Maske, iha biban ne’e, ha’u hala’o hela misaun jornalizmu ne’ebé redasaun orienta ona. Ha’u konsiente katak atu sai jornalista di’ak, tenke sai uluk ema ne’ebé di’ak (sebelum menjadi seorang jurnalis yang baik, jadilah manusia yang baik dulu).
Asidente ida-ne’e lori ita ba insidente ida-ne’ebé envolve Fotografu Mundiál Kevin Carter husi Afrika Súl ho labarik Metan-Afrikana ne’ebé sofre hela malnutrisaun iha tempu ne’ebá. Kevin ikus mai tenke oho-an tamba nia la salva labarik ne’e husi manu ne’ebé han ema nia isin-maten [burung pemakan bangkai]. Iha momentu ne’ebá, nia hein hela oinsa manu refere han labarik ne’e atu nia bele hasai foto. Kevin konsege hasai duni foto bainhira manu han labarak ne’e. Ikus-mai nia manan duni prémiu boot mundiál hanaran Pulitzer tamba ninia fotográfia mak di’ak-liu bainhira liuhusi prosesu selesaun komité prémiu nian. Insidente ne’ebé nia iha ho labarik ne’e lori nia ba situasaun fisikolójiku ne’ebé grave tebes. Loroloron nia hanoin no imajina hela akontesimentu ne’e, entau ikus mai nia deside hodi ohon nia-an. Kevin oho-an tamba la konsege salva labarik ne’e, maske nia hetan prémiu boot. Iha momentu ne’e mak nia lori labarik ne’e hodi salva nia vida, manu sei la han nia no karik nia sei moris. Desizaun hodi oho-an akontese tamba Kevin la konsege hakunu karatér jornalista ida-ne’e di’ak tamba misaun prinsípal jornalizmu dadauk ne’e mak atu tane-aas umanidade no ineterese ema barak nian duke interese pesoál ka grupu.
Ilustrasaun aktu salva labarik husi asidente motor ne’e, la mai husi Kódigu Étika Jornalizmu nian ka la hakerek iha prinsipiu universál jornalizmu nian, sátan mai husi lei ruma. Ida-ne’e mai husi konxiénsia ema ka pesoál jornalista idaidak nian nu’udar étika pesoál iha situasaun espesiál ida. Jornalista, editór, xefe redasaun no jestór presiza duni kódigu étika pesoál alen Kódigu Étika Jornalzimu nian ne’ebé dadauk aplika ba jornalista no kanál mídia hotuhotu. Desizaun hotuhotu la’os bazeia deit ba prosedimentu no lei sira, maibé tenke rona mós konxiénsia ka hati nurani ne’ebé sai nu’udar étika pesoál ba ema ne’ebé halo profisaun. Tan-ne’e, mídia presiza iha redasaun ida-ne’ebé demokrátiku iha-ne’ebé jornalista hotuhotu iha direitu atu hato’o sira nia hanoin kona-ba asuntu sira ne’ebé iha ligasaun ho jornalizmu no bem estar (kesejateraan) pesoal hotuhotu nian. Maske, dalabarak asuntu bem estar ne’e serbisu jestaun nian, liuliu kanál mídia komersiál sira.
Hanesan mós desizaun kobertura nian, pur ezemplu bele ka lae jornalista ka mídia bele publika asuntu substituisaun Deputadu Gilman Exposto dos Santos no Deputada Albina Marcal Freitas iha tempu ne’ebé familia sira sei iha ambiente lutu nia laran. Asuntu ne’e la hakerek Kódigu Étika Jornalístika, maibé ida-ne’e depende ba konxiénsia (nurani) jornalista no komunikasaun entre jornalista ne’e ho ninia redasaun. Maske, prosesu substituisaun ne’e, la’o hela iha partidu nia laran. Desizaun la publika asuntu substituisaun ne’e nu’udar dalan ida oinsa atu respeita familia ne’ebé hasoru hela tempu difisil.
Buat importante liu iha kontestu ne’e mak komunikasaun iha ambiente ida-ne’ebé demokrátiku. Komunikasaun mak sai xafe susesu organizasaun ida nian, tantu organizasaun boot-liu hanesan Estadu, organizasaun sosiadade sivil nomós organizasaun mídia. Tuir Eis-Prezidente Conselho Imprensa (DPI) Indonézia, Profesor Bagir Manang, komunikasaun iha demkorasia mak dialogu, fahe hanonin ba malu ho nakloke no livre. Tan-ne’e, parte hotohotu ne’ebé serbisu iha mída presizamente tenke moris iha ambiente ida-ne’ebé komunikativu, nune’e bele rezolve problema ka asuntu hotuhotu ho loloos no justu, liuliu ba sira ne’ebé sai xefe no jestór. Presiza kria kultura ida iha sala redasaun ne’ebé disponibiliza jornalista sira atu iha diskusaun livre no nakloke. “Jika jurnalisme adalah medium dialog diantara warga, rasanya tepat dialog itu dimulai di ruang redaksi,” kata Linday Foley, soerang jurnalis Amerika.
Jornalista Timoroan dadauk ne’e la’os deit hasoru aktu violente no aktu sira diskriminativu husi entidade sira Estadu nian iha kontestu kobertura nian. Maibé, dadauk ne’e hasoru mós aktu injustisa husi mídia ne’ebé sira haknaar-an ba. Iha 2019 no inísiu 2020, kuaze jornalista na’ain haat ona mak Jestaun ka redasaun Grupo Media Nacional (GMN) demite ho razaun ne’ebé diferente tuir parte sira. Jornalista na’in haat ne’e mak, Julito Ximenes, Carmelita Isaac, Evaristo Maris, no Ajinha Lola. Kestaun mak ne’e, karik demisaun ne’e halo bazeia razaun ne’ebé forte tuir regulamentu no SOP (standard Operational Prosedures) ne’ebé kanál mídia ne’e estabelese?. Ou karik iha manipulasaun faktu husi jestaun? Demisaun priméiru akontese ba Jornalista Francisco Somões Belo da Costa “Quito”, atuál membru Conselho Imprensa (CI) no jornalista Tatoli iha 2017 ho razaun tamba nia halo serbisu rua. Alen, serbisu ba GMN hanesan jornalista, Sr. Quito mós hala’o knaar iha CI nu’udar konselleiru. Afinál sai nu’udar membru CI ne’e, nia reprezenta jornalista sira liuhusi asosiasaun jornalista, Timor-Leste Press Union (TLPU) no ida-ne’e nu’udar mandatu Lei Komunikasaun Sosiál atu asegura liberdade imprensa no liberdade espresaun ne’ebé hatuur ona iha Konstituisaun RDTL, Artigu 40 no Artigu 41.
Kazu demisaun jornalista na’in tolu iha Novembru 2019 ne’e to’o agora seidauk hetan solusaun, maske tenta rezolve ona liuhusi mekanizmu mediasaun ne’ebé SEFOPE mak organiza. Ho ida-ne’e, jornalista na’ian tolu lori ona kazu ne’e bá Ministériu Públiku ho akumpañamentu TLPU, AJTL no CI, nune’e bele rezolve tuir dalan judisiál hodi hetan justisa. Ida-ne’e nu’udar demisaun ho númeru barak-liu hasoru jornalista sira iha tinan ida nia laran (2019). Bele dehan númeru ida-ne’ebé boot-liu. Haree husi aspetu jornalizmu karik, demisaun ne’e ho valor notisia ka nilai berita keluarbiasaan, tamba demisaun ho númeru boot seidauk akontese iha mídia seluk, eskui (kecuali) mídia ne’e hasoru krize finanseiru boot, entau jestaun mídia nian tenke foti dalan ida hodi redus ninia númeru jornalista, la’os halo demisaun.
GMN nia situasaun diferente ho Diáriu Timor Roman no Matadalan. Mídia rua ne’e tenke taka tamba hasoru krize finanseru iha tinan hirak-liu ba, maske ikus-mai Timor Roman mosu ho naran foun – Dili Post. Iha 2018, kuaze kanál mídia hotuhotu iha Timor-Leste hasoru krize finanseiru ne’ebé kauza husi impase polítika iha tempu ne’ebá. Tuir relatóriu peskiza CI nian, Timor Post no STL obrigadu tenke redus númeru pesoál ne’ebé serbisu iha mídia rua ne’e tamba laiha fundu nato’on atuhodi selu sira. Krize finanseru ne’e mós afeita Jornál Independente iha tempu neebá, díariu ne’e tenke ho prudente selu ninia jornalista ho dalan cicilan.
Kazu demisaun foun-liu mak, iha inísiu 2020, GMN demite-tan nia jornalista, Ajinha Lola ho razaun tamba nia foti liu lisensa anuál [cuti tahunan]. Antes ne’e, nia komunika ona ho jestaun no redasaun GMN katak nia aumenta ninia cuti tamba hein hela ninia espouza ne’ebé simu hela tratamente saúde iha Indonézia. Maske nune’e, jestaun no redasaun GMN nian firme ho nia pozisaun hodi demite nafatin jornalista Ajinha Lola. Hein katak desizaun ne’ebé foti ne’e justu bazeia ba konsiderasaun hotuhotu, inklui konsiderasaun umanu [pertimbangan kemanusiaan].
Iha situasaun ne’e, lideransa mak sai fatór determinante. Bainhira lideransa iha organizaun mídia ne’e prudente [bijak], nia sei foti desizaun bazeia ba konsiderasaun hotuhotu ne’ebé dirije nia nu’udar lider ka jestór ida atu foti desizaun ida ho loloos no justu. Nune’e, desizaun ne’ebé lider ka jestór ne’e foti sei bazeia ba regulamentu, no SOP organizasaun nian no konsiderasaun úmanu hodi evita saida mak hanaran onflict of interest. Tamba demite ema ruma husi ninia serbisu signifika hamate vida ekonómiku familia ida nian. Nia sei la hakunu ninia nesesidade lorloron nian ho liafuan simples karik ita hamate ema seluk nia ahi-matan. Tan-ne’e, konsiderasaun bazeia ba aspetu hotuhotu nesesáriu tebes molok desizaun ne’e foti.
Asaun sira ne’ebé durante ne’e TLPU, CI no AJTL halo liuhusi advokasia no akumpañamentu, ne’e nu’udar forma solidaridade hodi kontra injustisa ne’ebé jornalista sira hasoru iha país ne’e. Jornalista seluk mós fó solidariadade ba sira nia maluk jornalista na’in haat ne’e liuhusi publikasaun notisia. Entau, reportajen investigativu nesesáriu tebes ba kazu demisaun ne’ebé mosu iha GMN nu’udar jornalizmu ho asaun, nune’e bele deskobre no revela verasidade ka lia-loos husi kazu nune’e. Husi ne’e mak públiku bele hatene no foti konkluzaun rasik, sé mak loos no sé mak sala. Notisia sira ne’ebé publika ona, ne’e notisia baibain (straight news), jornalista sira seidauk mai ho dadus, faktu no solusaun. Entau, publikasaun notisia ba asuntu refere tenke kontinua to’o bainhira hetan ona lia-loos no justisa. Relasiona ho kazu ne’e, Prezidente Conselho Imprensa, Virgílio da Silva Guterres hateten solidariadade entre jornalista sira situasaun ne’e di’ak, maibé bainhira maluk jornalista sira ne’e prova katak sira sala, entau tenke rekuñese katak sira sala. La’os sira sala ita defende nafatin.
To’o ohin loron prosesu ba kazu ne’e la’o, parte redasaun no jestaun GMN seidauk ko’alia ba mídia kona-ba kazu ne’e, entau difisil ba públiku atu hatene klareza no verasidade parte GMN nian tamba durante ne’e, parte jornalista no reprezentante asosiasaun sira mak hato’o ona sira nia pozisaun kona-ba kazu ne’e. Tuir prinsipiu jornalizmu, informasaun hotuhotu kona-ba kazu ne’e husi parte sira tenke kobre, nune’e kanál mídia sira ne’ebé halo publikasaun tenke to’o iha verasidade ka lia-loos jornalizmu nian (kebenaran jurnalisme) hodi evita pre-supostu aat [prasangka buruk) iha prosesu ne’e. Lia-loos parte judisiál [tribunál] nian foin mak hahú no sei la’o to’o iha desizaun ikus tribunál nian, nune’e bele hetan lia-loos ida loloos tamba desizaun aas liu mai husi tribunál tuir prinsípiu Estadu direitu demokátiku nian.
Karik jornalista ne’e sala, jestór ka xefe redasaun tenke hatudu prova katak, nia viola regra ka regulamentu interna ida-ne’e. Maibé tenke ho medida propriu, pur ezemplu tenke haree tuir nia avaliasaun dezempeñu, haree mós nia grau infrasaun, nune’e bele foti desizaun tuir ida-ne’e. Bele fó samada [peringatan] uluk karik infrasaun ne’ebé komete ne’e nia grau kiik. Rezultadu avaliasaun dezempeñu no grau infrasaun nu’udar inidikadór [sasukat] ba jestaun ka redasaun atu foti desizaun ho loloos no justu. Esklui (kecuali) jornalista ne’e komete aktu krime ruma ne’ebé karik afeita maka’as imajen mídia nian.
Maibé, ida-ne’e mós tenke tuir ninia dalan, karik iha regulamentu interna mídia nian ne’ebé dehan bainhira jornalista ida komete aktu krime, jestaun ka redasaun mídia nian foti desizaun imidiátu hodi hapara temporariamente nia husi ninia serbisu, nune’e fó biban ba nia atu tuir prosesu judisiál hotu ne’ebé iha to’o hetan desizaun ikus husi tribunál. Desizaun saida deit mak redasaun ka jestaun mídia foti hasoru ninia jornalista tenke prudente no justu. Desizaun bazeia ba lei no regulamentu [SOP] la nato’on ba jestór ka xefe redasaun ida atu foti desizaun, maibé presiza mós uza sasukat konxiénsia (nurani) no sensu komú [common sence] nu’udar rekursu ikus-liu. Maibé bainhira desizaun ne’ebé foti ne’e la tuir SOP no lahó konsiderasaun sasukat konxiénsia no sensu komú, signifika ne’e iha conflict of inetrest.
Iha kontestu ne’e, ema hotuhotu, liuliu xefe redasaun no jestór tenke respeita no rona mós sira nia konxiénsia ho ida-ne’e mak ita bele foti desizaun ida di’ak no justu. Jornalista Amerikanu, Bill Kovach no Tom Rossentil hatenen, “konxiénsia la’os buat ne’ebé ita bele tau-sees, hanesan iha kestaun deadline. Ne’e nu’udar buat ne’ebé ita tenke respeita.” Hein katak desizaun ne’ebé jestór sira GMN nian foti ne’e tuir duni prosedimentu organizasaun nian no sira ne’ebé foti desizaun rona duni idaidak nia konxiénsia, nune’e ikus-mai labele liu dalan ne’ebé Fotografu Kevin Carter foti.
Hakerek-nain nu’udar Sekertáriu-Jerál Asosiasaun Jornalista Timor Lorosa’e (AJTL). Ativista Dewan Solidarita Mahasiswa (DSMTT), Dewan Mini-Lautem. Telemovel: 77254078
