Reportajen Umbelina dos Reis
Ministra Saúde, Dr. Odete Maria Freitas Belo, hamutuk ho ekipa Diresaun Jerál Prestasaun Saúde, Ministériu Saúde (MS), aprezenta informasaun sira relasiona ho moras Dengue, ne’ebé oras ne’e da-dauk sa’e aas iha Timor-Leste (TL), konabá kauza, prevensaun sira no polítika Ministériu nian hodi kombate, ne’ebé aprezenta segunda ne’e iha plenária Parlamentu Nasional (PN).
Iha plenária Ministra Saúde hatete, konteúdu aprezentasaun ne’ebé mak hato’o mak fatór ne’ebé kauza denge, lori moras, fatór ne’ebé mak asosia relasaun ho tranzmisaun ba situasaun moras denge iha Timor-Leste ho asaun MS atu kombate hasoru denge.
Nia hatete, dengue mak moras kontajioza ida iha ne’ebé virus ne’e rasik naran dengue, virus ne’e sei la halai ba mai bainhira iha susuk ne’ebé bele hada’et. Susuk ne’e mos depende ba ambiente no uma kain ida-idak, se ita nia aredor moos, susuk ne’e sei la moris, susuk nia populasaun oi-tuan no sei la hada’et. Ita hotu hatene katak moras dengue ne’e endemik iha ita nia rai, tendensia ka kazu moras ne’e rasik akontese iha fulan Dezembru relasiona ho tempu udan.
Nia esplika katak susuk ne’ebé mak transmite moras dengue ne’e naran AIDS IGJPTS, virus ida ne’e tranzmite ba ema seluk liu husi susuk ne’ebé mak tata ema, nia infetadu tata ema ne’ebé mak isin di’ak saúdavel no ikus mai bele afetadu ho denge. Nia sintomas espesífiku tebe-tebes hanesan isin manas akompaña ho ulun moras, matan fukun moras, dala ruma isin lolon moras hotu, nia sintomas hanesan ho malária oi-tuan.
“Fatór determinante liga ho tranzmisaun dengue iha sosiál ekonomia mos, bainhira hare ita nia populasaun moris iha pobreza nia laran, liga kedas ho asuntu limpeza nian, bee iha kondisoens ne’ebé mak di’ak, ita uza torneira, bee la iha tenke tau iha jergen ka iha balde hodi disponível sira nia fatin,” hatete Ministra Odete.
“Kazu denge iha Timor-Leste, Munisípiu Díli mak barak, tinan 2022 kazu denge 782, iha tinan 2021 ita iha 672 kazus, tinan 2020 815 kazus, total 1.451 kazus. Persentajen hosi kazu ne’ebé ema mate ho 0.7%, gráfiku sira ne’ebé mak aprezenta moras ne’e primeiru afeta liu labarik idade tinan 5 to’o 14, tuir mai labarik tinan 1 to’o tinan 4, tuir pozisaun tolu mak tinan 15 to’o 24, tuir mai mos kazu balun tinan 25 to’o 49, moras ne’e afeta ona ita presiza fo atensaun,” hato’o Ministra Saúde iha plenária, Segunda, 31/01.
Kazu ne’ebé mak aumenta iha primeira semana fulan Janeiru 2022 nian, sala emerjénsia Hospital Nasionál Guido Valadares (HNGV), uza Vera Cruz, Sentru Saúde Formoza hodi halo atendimentu ba emerjénsia tamtba HNGV labele akomoda pasiente hotu-hotu iha ne’eba.
Orsamentu ne’ebé presiza hatán ba moras dengue, mak orsamentu hamutuk $320 mil dolares.
