Home Analisa Oinsa Membru PNTL Superior Sira Seluk La Kumpri Lei Reformadu?

Oinsa Membru PNTL Superior Sira Seluk La Kumpri Lei Reformadu?

730
0
Moisés Vicente. [Foto: Doc. Privadu | 13.07.2023]

Hakerek nain Moisés Vicente

Iha loron Sesta-feira, data 16 Juñu 2023 liubá, instituisaun Polísia Nasional Timor-Leste (PNTL), marka tan nia istoria foun ida, tamba foin ba dahuluk, halao seremonia  despedida ba membru Polísia Nasional Timor-Leste reformadu hamutuk 158, ne’ebé mak sei husik hela instituisaun PNTL iha fulan oin hodi fila ba vida sivil, maske ema tama no sai servisu husi instituisaun privadu no estadu, hanesan akontesementu ida ne’ebé normal. Ita hotu hatene instituisaun Polísia Nasional Timor-Leste iha ninia regras sira hotu kona-bá prosesu regresu ba iha PNTL ne’ebé aprova iha tinan 8 liu ba kotuk, maibé hanesan institutu pesoal Polísia Nasional Timor-Leste nia, liu tiha tinan 23 mak foin implementa, halo membru Polísia Nasional Timor-Leste barak hein hela prosesu atu bele fila ba vida sivil.  

Diskursu husi Komandante Jeral PNTL, Komisáriu Polísia Jeral, Henrique da Costa dehan katak imi nia dedikasaun durante tinan 20 liu imi halo buat barak ne’ebé kontribui ba dezenvolvimentu instituisaun ida ne’e ami sei la haluha, instituisaun nia diak konta mos ho ita bo’ot sira nia apoiu, husi dia 01 de Jullu de 2023 ba oin imi laos ona membru PNTL, maibé PNTL nia odamatan nakloke ba imi, apoiu saida deit maka presija ami sei halo esforsu hotu hodi ajuda ita bo’ot sira tuir kbi’it no kompetensia ne’ebé maka iha. Reprezentante Reformadu Inspetur Xefe, Tomas Aquino informa atu dezenvolve instituisaun ida ba oin tenke iha mudansa jerasaun tuan entrega ba jerasaun foun. Kuiñesimentu mos hanesan ita labele marka pasu nafatin iha kuiñesimentu ne’ebé ita iha no kontribui, ita tenke valoriza mos maluk seluk ne’ebé mak hetan kuiñesimentu husi nasaun seluk oinsa bele dezenvolve no moderniza instituisaun PNTL. (Fontes: Media PNTL, 18 Juñu 2023).

Baze legal iha estatutu Polísia Nasional Timor-Leste,  Dekretu Lei Númeru 69/2022, Artigu 128 sita katak ofisial Polísia Nasional Timor-Leste ne’ebé pasangen ba prosentasaun mak sira ne’ebé to’o ona tinan 60, julgadu katak fisikamente no psikologikamente labele ona atu ezerse sira nia funsaun iha PNTL hanesan Lei haruka, lista refere ofisial responsavel ba Gestaun Rekursus Humanus tinan-tinan to’o loron 30 Novembru tenke apresenta ba Komandante Jeral PNTL obrigaturiamente hodi públika iha Jornal da República. No iha lei inan konstituisaun da RDTL,artigu 147, alinea 1. Polísia sei defende legalidade demokrátiku no garante sidadaun sira-nia seguransa internu, maibé sira labele iha partidu polítiku. 2. Prevensaun kriminál tenke hala’o ho respeitu ba direitus umanus. 3. Lei maka sei harii rejime ba polísia no mós forsa seguransa seluk.

Iha parte seluk, Segundu Komandante Jeral Polísia Nasional Timor-Leste, Komisariu Polísia Jeral, Pedro Belo afirma membru Polísia Nasional Timor-Leste sira ne’ebé mak reforma tuir lei haruka. Nia dehan, relasiona ho petisaun husi Polísia reformadu superior balun, ne’ebé la simu desizaun reforma husi Komandu, lei fó dalan ba ema hotu ne’ebé mak la simu, bele halo kontestasaun no bele halo rekursu ba ne’ebé deit, la iha problema. “Maibé hau hakarak hatete katak desizaun nafatin desizaun, dezisaun ne’ebé mak tun ona tenke kumpri, karik la gosta no la kontente ho desizaun, iha superior ierarkia ne’ebé mak aas liu, nia bele halo rekursu ba, ne’ebé laiha problema ida”, nia hato’o asuntu ne’e ba jornalista sira iha salaun auditoriu Sentru Formasaun Polísia, Comoro, Dili, Segunda (26/06/). (Fontes: Timor-Post, 28.06.2023).

Liga ba, asuntu iha leten ne’ebé Komandante Jeral PNTL nain rua (2) koalia tiha ona iha ninia diskursu katak bazeia ba lei reformadu nian, maibé membru PNTL Superior balu la kumpri lei reformadu . Ida ne’e oinsa sera que membru PNTL hirak ne’e kontinua husik deit iha instituisaun PNTL nia laran?. Ka Komandante Jeral PNTL foti dezisaun halo ezonerasaun (Dipecat) deit?. Pergunta ida ne’e Hakerek Nain husu ba instituisaun PNTL ne’ebé agora Komandante Jeral PNTL, Komisáriu Polísia, Henrique da Costa no Segundu Komandante Jeral PNTL, Komisáriu Polísia, Pedro Belo mak bele fó resposta ba públiku. Iha ne’ebé, realidade membru PNTL idade 60 liu balu la kumpri lei reformadu no membru PNTL idade 60 balu kumpri lei reformadu nian. To’o agora membru PNTL idade 60 ba leten balu kontinua servisu iha instituisaun PNTL nia laran. Diak mos se idade liu ona 60 ba leten, deskansa diak liu, nune’e bele fo oportunidade ba jerasaun foun sira bele halo rekrutamentu foun, ba instituisaun PNTL ne’e rasik, hodi nune’e instituisaun PNTL ba futuru sai profesionalismu liu tan. Tamba idade 60 liu ba leten membru PNTL reformadu sei bele kontinua hetan salariu  U$228 Dolar Amerika por mes, do que di pecat, sei la hetan tan direitu refere mensiona iha leten.  

Iha lidun seluk, Hakerek Nain hakarak hatete katak tuir relatóriu sira Organizasaun Naun Govermental (ONG) ka Sosiedade Sivil Fundasaun Mahein (FM) nia hanoin lisuk kona-bá Lei mak Komadante ka Maun Abut Mak Komandante ne’e kestiona katak persiza haforsa sistema judisiariu ida ne’ebé forte. Katak, ema hotu tenki hakruk ba lei. No, lei mak tenki sai nudar komandante bo’ot atu nune’e halo ema hot-hotu iha konsensia hodi respeitu lei. Seluk mos, lider sira tenki respeita separasaun poder no tenki hakruk ba Komandante Lei. Tuir Judicial System Monitoring Programme (JSMP) (Loron 08 Fevereiru 2011) liu ba, katak iha Timor-Leste lei seidauk sai komandante maibé maun abut mak sai komandante. (Fontes: Mahein Nia Blog, 23 Maiu 2011).

Ikus liu, Hakerek Na’in nia observasaun katak IX Governu Konstitusional liu husi Ministeriu Interior (MI) realiza enkontru ho  membru Polísia Nasional Timor-Leste (PNTL) nain 158 ne’ebé reformadu ona, tanba ne’e Governu sei foti desizaun tuir regras no reforma membru PNTL sira ho dignu. Lia hirak nee hato’o husi Ministru Interior, Dr. Fransisco Guterres ba jornalista sira iha Centro Formação Polísia, Comoro, Dili, Tersa (11/07/2023). Nia dehan, Ministeriu Interior realiza enkontru ida ho membru PNTL nain 158 ne’ebé reformadu ona, atu koalia kona-bá aprezentasaun la loos no la tuir regras. “Hau mai koalia ho sira, atu rona sira, tanba prosesu tomak lao oinsa, depois ami sei foti desizaun ida no bolu Komando, depois ami atu desidi iha Konselhu Ministru (KM), tanba konsentrasaun nee ita lao atu mai hatama ema, maibé ita tenki mai prepara didiak para prosesu reforma PNTL nian lao ho dignu,” nia dehan. Nia esplika, PNTL sira nee estadu gasta osan barak ba sira, atu reforma sira sai membru PNTL. Tanba ne’e mak sira reforma hotu ona tenki husik sira ho dignu, para sira kontinua kontribui ba dezenvolvimentu pas no estabilidade iha rai ida ne’e, no sira kontinua iha ligasaun nafatin ho instituisaun PNTL, para PNTL persiza iha tempu ruma ne’ebé difisil, sira mai kontribui. (Fontes: STL, 11 Jullu 2023). 

Maibé tuir lolos ida ne’e, ida ne’e Governu foun alias IX Governu Konstitusional, lolos ne’e kontinua deit ona, saida mak ita nia Governu Anterior alias VIII Governu Konstitusional halo tiha ona. Lolos labele politizasaun ba membru reformadu Polísia Nasional Timor-Leste. Lolos buat hotu la’o tuir lei ne’ebé em vigor ona iha nasaun Repúblika Demokrátika Timor-Leste (RDTL) ida ne’e. Labele viola fali lei ne’ebé ema hotu respeita ba.

*(Hakerek Na’in: Iha Fundasaun Mahein (FM),Alumni Universidade da Paz (UNPAZ), Faculdade de Direito no Alumni Instituto Superior Cristal, Departemento Sociologia (2022) no Ativista. Artigo ida ne’e la representa institusaun ne’ebé hakerek na’in haknar ba, maibé idea no argumentu sira ne’ebé lekar iha artigu ne’e nudar opinião pesoál. Iha sujestaun ruma bele haruka iha telefone +67077291406 ou e-mail: moisesvicente59@yahoo.com)

Print Friendly, PDF & Email

LEAVE A REPLY

Please enter your comment!
Please enter your name here