Reportajen Adroaldo, Joselina, Joanina, Agustinha & Filomena
Komunidade Metiaut en jerál no sira mak hela iha parte foho leten, hanesan aldeia Karungulau no Fatukama, inklui komunidade aldeia Lenuk-hun hosi Suku Camea balun mak hela hosi parte refere susar asesu bee-moos tanba sira laiha fontes hodi hetan bee-moos mak besik sira nune’e sira hotu hakat ba kuru bee-moos ne’ebé Prezidente Ramos-Horta oferese iha nia rezidénsia Metiaut, durante tinan naruk nia laran ona.
Komunidade Metiaut, Maria Antonia, hosi Aldeia Karungulau, Suku Metiaut hato’o sira nia preokupasaun bee-moos ne’ebé sira enfretan durante ne’e katak, sira oras ne’e da-dauk kuru hela bee iha Prezidente Ramos-Horta nian durante tinan naruk ona.
“Dadersan ami lori masa barak kuru kedas, lokraik ami fo fali tempu ba ema seluk. Bee sai dader-san to’o lokraik. Ami lori masa 30 ou 40 ho ha’u nia oan na’in rua mak kuru bee, maun servisu tiha. Prezidente (Ramos-Horta) mak la fo bee, ami uma-kain hirak ne’e sosi (tau hamutuk) osan hamutuk lori hola de’it bee ense iha tanki boot rua iha estrada ne’eba hotu mak ami ba lalin.”
Nia dehan, sira hader sedu lori masa ba ense kedas loraik fo fali tempu ba ema seluk, meiu-dia la bele ba ona tanba ema deskansa ba han. Maria Antonia iha oan na’in rua, ida tinan 8, ida tinan 13, sira bai-bain kuru bee lori te’in, fase ropa, hariis, uja to’o loron 3 ou 4 foin hotu, tanba bee matan ida de’it, Prezidente Ramos-Horta mak fo tanba sira iha ne’eba komprende malu, sé mak ba uluk husik nia mak ense, la hadau malu.
“Mensajen ba governu, ami nia nesesidade mak bee de’it, ami hato’o hotu ba Xefe Suku mas to’o agora rezultadu laiha, ami sente los ba bee de’it, ba buat hotu-hotu ami la araska ida.” Maria Antonia dehan, sira araska uluk kedas, no sira hela iha ne’eba kleur ona maibé la asesu ba bee-moos.
Nia bai-bain ba kuru bee lori masa barak no lalin ho masa haat de’it lae tolu. “Ba ha’u lori masa 30, ha’u uja to’o loron haat mak ha’u ba fali, ami la ba lor-loron ida, uja hotu tiha mak ba dala ida tanba kolen.”
Komunidade Metiaut seluk, Fidelia de Jesus hosi Aldeia Fatukama, Suku Metiaut konfesa mos, “iha ami nia hela fatin ne’e bee la iha, ami kuru iha Prezidente (Ramos-Horta) nian de’it tinan barak ona, uja ba haris, fase ropa, te’in, fase bikan, bee laiha entaun ami ba kuru fali iha sira balu jaga iha apartment ne’e, ba mos kuru subar de’it, ema kalo hetan security sira sai ona, ne’e ami la kuru ona.”
“Ami hela iha ne’e kleur ona, ami iha ne’e la hetan bee tinan barak ona, ami hela iha leten la’o tun mai besik, ami kuru bee iha ne’e lor-loron, dader-san, meiu-dia, loraik.” Nia hato’o ba Neon Metin.
Fidelia hatete, sira kuru iha Prezidente Ramos-Horta nia hela fatin de’it, bee la fo dada ba uma. Komunidade barak mak ba kuru iha ne’eba, feto, mane kuru hotu de’it inklui mos labarik, se bee la iha sira tuur hein de’it. Nia hatutan, estudante sira mos ba kuru iha ne’eba, antes sira ba eskola, kuru tiha bee mak sira ba eskola.
“Kuru bee lor-loron sente kolen, sente araska tanba mesak, kuru bee fase ropa, maun kuru maibé tempu hotu tanba nia servisu.”
Sorin seluk Komunidade Lenuk-Hun ida hosi Suku Kamea, Francisco Jose Baros, dehan, sira bee laiha entaun sira ne’ebé iha apartment mak ajuda fali bee ba sira, la fo barak maibé fo lima liter ida ou rua ba hemu de’it, ne’e la’os fulan ida rua lae maibé tinan.
“Tanba bee ne’e dada hela mai iha estrada husi Metiaut nian ne’e atu ba Cristo Rei maibé atu sa’e rai lolon labele mai ami atu uja, bee ne’e bee mai kala dala ruma iha hela sorin ne’e tanba otel barak ne’ebé sira mak gasta bee barak entaun ami labele hetan ona, ami hanesan servisu hela ba malae mak sira fo lima liter rua ou haat ba lori hemu, ami kuru ne’e foin da-dauk Prezidenti sa’e ne’e mak fo bee mai ami, hanesan iha Prezidente nia uma oin ne’e fo mai ami labarak hanesan masa sanulu sira ne’e, nia la fo barak mai ami ida.” dehan Francisco iha área Metiaun nian.
Nia dehan, sira laran metin hela ba bee matan ida iha foho hun mak besik sira mais sira sa’e ba lahetan tanba animal mak estraga. Bee ne’e sira uza iha tempu udan tanba mai boot, se bai-loro ona laiha. Ba problema ne’e hato’o ona ba Xefe Suku no sira haree atu dada bee uza sanyo maibé la sa’e tanba dook liu, tanba ne’a mak oras ne’e sira susar hela ba bee-moos. Nia dehan, SAS rasik mos seidauk haree konabá ida ne’e.
“Labarik sai eskola nunka see atu deskansa, laiha deskansa, araska la halimar sa, ita hare ita nia oan ita hanoin hela, familia seluk nia oan dala ruma sai eskola mai hetan han sei estuda, nusa ita nia oan mai la hetan deskansa, servisu boot ba bee ida ne’e de’it ne’e terus liu. Iha uma ha’u nia oan sira ne’e mak ba kuru bee ho nia ama. Ha’u iha oan na’in 6, boot na’in rua ne’e ba kuru bee lalin lori mai tau iha mota ninin Prezidente nian ne’e, nia alin sira ne’e ba lalin. Loron laiha deskansa, ita hanoin sira maibé ita nia moris mak hanesan ne’e ona, ita haree ba ema seluk nia moris la hanesan ho ami nia moris.” Nia sente triste.
Nia husu ba governu atu tau matan ba sira liu-liu dada bee-moos besik sira nia uma. “Governu ida ne’ebé tuur ona iha leten tenki tau matan ba ami ida susar ne’e, ami presija liu-liu mak bee de’it, ba hahan laiha problema, mas bee ne’e mak tenki ser tau matan mai ami povu.”
sorin seluk nia hato’o konaba konservasaun bee mak halo besik sira dehan, Organizasaun PERMATIL ke’e debu mas to’o agora kuda ai-oan la moris hotu ho hada teras iha mota laran. PERMATIL hamatuk ho komunidade sira seluk halo iha 2023 ne’e, tempo udan bee tabun hamutuk iha debu ne’e mas to’o udan para nia maran fila-fali.
Ba ezijénsia bee-moos komunidade nian ne’e, Xefi Suku Metiaut, Mateus Inacio da Costa, hatete, konabá problema bee-moos ne’e la’os agora mak ko’alia, ami ko’alia ona mais to’o agora nafatin la iha rezultadu, liu-liu komunidade sira ne’ebé hela iha rai-hun ne’e bee laiha, sa’e ba fatin turizmu Cristo Rei mos bee susar, tanba bee ladun to’o iha ne’eba.
“Husi dalan ninin sira ne’e maioria restaurante lubuk ida no komunidade balun uza sanyo entaun ita nia maluk sira ne’ebé kbiit laiha atu sosa sanyo ne’e susar atu hetan bee-moos, entaun labele halo buat ida tanba sira ne’e osan iha rasik atu hola, sé ita ko’alia buat ne’e mak sei hamosu problema entre ha’u ho komunidade.”
Lider lokal ne’e hato’o ona problema bee-moos ne’e Diretór SAS hosi Postu nomos telefone direita mais to’o agora laiha resposta. “Lalika ba tan komunidade, iha sede suku rasik mos susar ba bee, bainhira iha atividade ruma iha Suku ami tenke husu ajuda ba komunidade ne’ebé hela besik atu bele hala’o atividade.”
Xefe Suku hatete, iha suku sira identifika kompañia balun fura hela bee, nune’e husu ajuda ba sira atu mai haree maibé to’o agora la mosu. Tuir loloos fo multa tanba Sede Suku nu’udar estadu nian sira husu atu fura bee maibé sira lakohi maibé kompañia sira buka benefísiu no sira rasik viola lei no lakoi kondena.
Nia dehan, komunidade sira ne’ebé laiha kbiit, sira tau osan hamutuk hodi sosa bee depois ba fahe ba malu. Ho ida ne’e mak komunidade hamutuk ho autoridade hato’o ona pedidu mais to’o agora seidauk asesu ba bee-moos. SAS hatan katak ne’e kompeténsia sira nian nune’e sira sei halo observasaun entaun bainhira los mak sira bele asesu ba bee.
“Ha’u rasik mos bee laiha, entaun bainhira ha’u atu ba servisu ruma tenke husu komunidade sira fó bee oi-tuan mak ha’u foin haris atu ba. Suku ne’ebé husi Prezidente Repúblika no Eis Primeiru Ministru de’it bee laiha ona, sa tan komunidade sira seluk, ne’ebe husu ba governu da-sia tau prioridade ba bee-mos tanba bee moos ne’e importante ba ema nia moris.”
Hosi sorin Sosiedade Sivil nian, Diretor HAK (Hak Asasi dan Keadilan) Feliciano da Costa Araújo, hato’o mos kestaun sira liga ho bee-mos katak,HAK iha tinan lubuk ida ona servisu mos ba iha asuntu bee-moos, sira koopera hamutuk ho Water Aid iha 2018 atu halo kampaña, liu-liu advokasia, oinsá estadu ne’e rasik liu-hosi governu bele tau sira nia konsiderasaun ba iha alokasaun orsamentu, no iha duni rezultadu pozitivu hatudu mak sira konsidera hasa’e orsamentu jeral estadu (OJE).
Nia dehan, agora iha obstákulu balu ne’ebé estadu enfrenta liu-liu mak mudansa iha estrutura governu desde 2012 ho estabelesimentu insitituisaun, ba Sekretáriu Estadu, muda fali ba Diresaun Nasional, husik de’it Diretor Jeral.
Fila mai fali estabelese fali Bee Timor-Leste hanesan Empreza Públika (BTL.EP), ida ne’ebé atu bele tulun liu-liu fornese bee ba ita nia komunidade. Kestaun ida Bee-moos ne’e wainhira estabelese tiha BTL ne’e nia konsentrasaun ne’e ba iha área Urbana.
Área rural iha mak sira bolu dehan Servisu Munisipal Água Saneamentu e Ambiente (SMASA), agora komplikadu oi-tuan, tanba SMASA nia intervensaun ba iha área rural ho ajénsia International sira. BTL ne’e hela de’it ba iha Urbana, ita ko’alia karik iha Dili laran. Ida ne’e mak sai hanesan obstáklu ida iha mudansa estrutura iha governu no ida ne’e presiza haree.
“SMASA tenke tama iha ESTATAL nia okos, iha Autoridade Munisipal, tanba Autoridade Munisipal ne’e iha Ministériu ESTATAL, BTL tenke tama iha Obras Públiku nian, dala ruma ema ida-idak halo ni-nian. Wainhira estabelese BTL ne’e garantia katak 2030 ema hotu-hotu liu-liu sidadaun Timor bele ona atu asese bee-moos.”
“Ha’u nia preokupasaun mak ne’e, asesu bee-mos ne’e ka lae, bee ne’e kualidade ho nia sabor ne’e di’ak hanesan ita ko’alia kona-ba bee-mos ne’e signifika ida ne’ebé ho sabor di’ak ho kualidade di’ak la’os ema ida-idak bor konforme ema ida-idak nia hakarak, se ema kanaliza bee ida mak ita ba tesi konforme ita nia hakarak ida ne’e ita presiza eduka maluk sira, se maluk sira hetan ona bee oras ida, ne’ebé la uza bee ne’e tenke taka atu nune’e ema seluk bele hetan.”
Liu hosi BTL, E.P, wainhira estabelese, sira komesa monta ona hanesan meteran para kontrola ita nia uza ne’e, tanba Empreza Públika nia buka ona atu jere fila-fali situasaun ne’e iha Timor laran. Iha parte ida ita presiza mos jere situasaun iha ita nia bairu rasik, agora ita bele dada to’o iha uma.
Nia dehan, autoridade iha nia papél impotante atu kontrola nia populasaun, ema ida mai hela iha Suku ne’e nia mai hosi ne’ebé, nia hela iha ne’ebé, mai atu halo saída, ida ne’e tenke hatene ona oinsá mak asesu ba ida ne’e, se populasaun mak aas, ne’e nia nesesidade aumenta aas liu tan. Ema ida uza bee ba loron ida ne’e litru hira, se karik balu mak domina ona fatin ne’e, dadersan nia lori masa barak entaun ema seluk la bele hetan.
Iha área rural ita bele haree ema lalin ho distánsia 1 ka 3 Km dook, situasaun sira hanesan ne’e lamentavel tebes, klaru katak estadu iha dever atu fornese neseseidade bee-mos ba nia komunidade.
Jere jestaun rekursu ne’e rasik, ita koko identifika iha área ida ne’ebé mak populasaun ka iha fatin refere ita presiza atu bele fornese nesesidade hanesan bee ida ne’e báziku, ne’e relevante tebes. Ema sidadaun iha direitu atu asesu ba bee liga mos ho direitus umanus. Ita presiza ona atu halo assessment ruma para oinsá fornese asisénsia sira ne’e ita tenke mai ho dadus.
“Oinsa atu fó mos prioridade ba fatin ida ne’ebé agora dadaun araska bee, presiza halibur rekursu, estadu la bele senti katak, nia mesak de’it mak atu halo buat ida ne’e, signifika katak ita iha ajénsia, doador, kompañia oinsá mak ita atu aproxima ho sira para kontribui.”
Governu iha konfiansa ida ne’e liu-liu ba jestor bee, agora dadauk ita mai fila-fali ona Sekretáriu Estadu, iha dadus duni ona oinsá atu halo intervensaun ba asuntu sira hanesan ne’e, “ha’u fi’ar katak iha nia mandatu ne’e kuandu retama ne’e rezultadu ruma tenke hatudu, ami nia rekomenda mak ne’e, iha vontade, komitmentu, halo koperasaun oinsá atu fó asisténsia liu-liu ba bee ba iha komunidade sira.”
Diretor ne’e mos husu ba maluk komunidade sira respeitu ba fasilidade ida ne’ebé estadu ka governu sira fornese ona, ita hotu-hotu tau matan ba, sente hanesan ita nian, ita mos presiza respeitu maluk sira seluk, asesu bee ne’e igual la bele atu domina liu.
Entretantu hosi makaer-ukun liga ho problema bee-moos, Ministériu Obras Públika, lidera reuniaun inter-ministerial hodi ko’alia konabá asuntu bee-moos, governante ne’e sei fo orientasaun ba Sekretáriu Estadu Eletrisidade, Água no Saneamentu atu forma ekipa ida para hodi haree oinsá bee ne’e bele reorganiza ho didi’ak hodi nune’e bele fornese bee-moos to’o ba ema hotu-hotu nia uma.
“Kona-ba bee-moos ne’e ita la’os la iha bee, ita iha bee barak, maibé bee seidauk organiza ho didi’ak no bee barak maka soe de’it, tamba ne’e ita presija forma ekipa integradu ida para bele haree hotu servisu sira ne’e ligadu ho bee-mos,” dehan Ministru Obras Públika, Samuel Marçal
Governante ne’e hatete, problema bee-moos ne’ebé dadaun ne’e enfrenta, la’os iha MOP nian de’it, maibé problema ne’e interligadu ho ministériu relevante sira seluk, ne’ebé marka prezensa iha reuniaun ida ne’e, tanba ne’e presija iha koordenasaun servisu hodi rezolve problema bee-moos iha teritóriu Timor laran.
Kona-ba fundus, Ministru Obras Públika afirma, tau ona osan iha kada ministériu, dadaun ne’e presija de’it servisu ekipa, fundus ba bee-moos ne’e Governu investe ona iha Bee Timor-Leste (BTL.E.P), liu hosi Programa Nasionál Dezenvolvimentu Suku (PNDS).
Governante ne’e akresenta, problema bee-moos iha Timor laran tomak inklui Dili barak mak saidauk asesu bee-moos, hanesan fatores ida kontribui ba moras oi-oin.
“Ne’e mak iha nonu governu ita hakarak entre ministerial ida halo kordenasaun lidera husi Ministru Obras Públika, BTL nu’udar iha ministru nia okos para halo kodernasaun di’ak para ita halo jestaun, halo konstrusaun para oferese bee kualidade di’ak ba ita nia inan-aman sira.”
Nune’e ita servisu ba rai no povu ida ne’e tenki halo kordenasaun di’ak entaun presiza kuida di’ak bee matan tanba bee importante ba ema no balada, tenik nia.
“Espera líder komunitáriu kolabora hamutuk ho inan-aman sira nune’e iha konsiénsia hodi kuida bee, nune’e bainhira uma kain ida-idak hetan ona bee-moos entaun kuida rekursu tanba bee ne’e importante nune’e labele estraga torneira no kanu sira.” Nia fo hanoin.
Enkuantu tuir dadus hosi World Bank, bee iha zona kosteira Timor-Leste nian depende ba bee rai-okos hanesan rekursu natural ida importante tantu iha zona rurais hanesan mos hanesan mos área urbana. Bee rai-okos reprezenta 60% resin ba abastesimentu (fahe bee) anual bee ba agrikultura, indústria no doméstika nian.
Rekursu bee iha Timor-Leste iha poténsia boot hodi dezenvolve maibé enfrenta dezafius balu hanesan, área kaptasaun bee ne’ebé kle’an, eskoamentu sedimentu ne’ebé oi-oin hafoin akontese inundasaun, no klima munsoen trópiku ne’ebé maran no bokon (úmidu).
“Kombinasaun entre variabilidde ne’ebé aas no jestaun ne’ebé ladi’ak halo fontes/rekursu bee vulnerável liu. Hanesan mos área sira seluk, menus informasaun no dadus. Ho mudansa klimátika projeta sei impaktu negativu konabá estaun bee iha Timor-Leste.”
Aumenta previstu ba intensidade vulnerabilidade udan, aumenta nível tasi sa’e, iha posibilidade fo presaun ba fontes bee rai-okos no bee rai leten, liu hosi aumentu risku bee sa’e (inundasaun) no rai maran. Timor-Leste vulnerável ba rai maran, no parte norte balun bai-bain akontese menus bee iha tempu bai-loro. Asesu ba bee-moos sai hanesan problema ba parte balu, iha ne’ebé mudansa klimátika no tesi ai (desflorestasaun) ho eskala boot ne’ebé kontribui ba halakon ho hamaran fontes bee.
