Komunidade uma kain 35 iha Aldeia Manuleu, suku Uenunuk, postu Administrativu Metinaro, Munisípiu Dili, la konkorda ho Timor GAP e.p atu halo aramajenamentu kombustivél iha komunidade nia rai no hela fatin, tanba rai ne’e rai ne’ebé bealan husik hela mai sira.
Jacarias Dos Santos nu’udar Portavoz familia afeitadu ba iha konstrusaun Timor GAP,e.p iha Manuleu dehan, sira la konkorda ho Timor GAP,e.p atu mai halo aramajenamentu kombustivél iha fatin ne’e, tanba fatin ida ne’e bealan sira husik hela mai jerasaun sira, atu uza hodi halo atividade moris nian.
“Ami la Konkorda Timor GAP e.p mai hari Aramajenamentu kombustivél iha ne’e ho razaun katak ami mós rai laiha ona, tanba ami nia rai mak uituan ne’e deit ona, rai ne’e hanesan rai ne’ebé bealan sira husik hela mai ami jerasaun no ami mos sukat ona ba jerasaun sira atu uza ba fatin agrikultura no hakiak animal no mos perpara ba iha jerasaun ne’ebé tuir mai atu hela hodi buka nia moris,”Jacarias informa ba jornalista Neon Metin iha Manuleu Metinaro, Kinta 10/02.
Nia dehan Timor GAP,ep atu foti rai ne’e, atu tau aramajenamentu kombustivél nian, hodi dada mina husi fatin ida ne’e ba iha hera ne’eba. Iha ne’e familia uma kain hamutuk 35 mak afeitadu, mas iha familia balum ne’ebé afeitadu hotu mas seidauk mai koalia, sira la koalia ida ne’e direitu sira nian.
“Ami familia ne’ebé afeitadu uma kain hamutuk 35, mas balun seidauk mai koalia, sira mai koalia liu 35 mak sai afeitadu ba aramajenamentu kombustivél ne’e, mas balum seidauk mai halo deklarasaun katak sira mos afeitadu, maibe iha ne’e ami sei la fó Timor GAP e.p halo aramajenamentu kombustivél tanba ami nia rai mak ne’e deit ona, no ami sei la fó ba sira no ami sei la sai husi fatin ne’e,”nia esplika.
Nia haktuir se governu mak atu fó kompensasaun ba mós sei la konkorda ho ida ne’e tanba ema moris iha rai ida ho nia kultura rasik masake Timor ne’e ida mas kultura ne’e sempre diferente. Hanesan ema oin foun ba fali iha fatin seluk mós iha nia impaktu ba nia.
“Se sira mak fó kompensasaun mós ami lakohi ida, tanba hanesan Timor oan ne’ebé mak moris iha rai manuleu ne’e ami senti katak ne’e labele akontese ba ami lubuk ida ne’e, tanba ema ida-idak moris iha nia rai ho nia kultura rasik, maske Timor ida deit maibe kultura la hanesan. Tanba hanesan ema foun ida ba fali fatin seluk dalaruma ami mós hetan impaktu ne’e ami la konkorda sira atu fó kompensasaun tanba hakarak prosesu ne’e tenke lao iha fatin ne’ebé mak determina. Ho ida ne’e Ami husu ba governu tenke rona mós ami, tanba ami nia fatin mak ne’e deit ona,”tenik Jacarias.
Iha fatin hanesan Agripina da Cunha mós afeitadu ba iha Aramajenamentu kombustivél ne’e dehan, iha ne’e Timor GAP e.p, atu halo Aramajenamentu kombustivél iha ne’e, sira mai halo iha ne’e komunidade sira iha ne’e atu ba hela ne’ebé no hakiak sira nia animal sira iha ne’ebé, tan ida ne’e la konkorda ho Timor GAP e.p atu halo armajem mina nia iha ne’e.
“Sira atu hasai ami, ami atu ba ne’ebé no atu hela iha ne’ebé, tanba ami rai laiha ona, rai mak ida ne’e deit. Iha ne’e ami laos isin tanan maibe ami iha animal sira atu lori ba ne’e, ne’e ami la konkorda Timor GAP e.p atu mai tama iha ne’e. Sira atu selu osan ohin hau uza hotu ona, maibe rai hau atu buka fali iha ne’e, sira atu selu osan mós hau lakoi tanba hau hakrak mak rai ne’e no atu hela iha rai ne’e,” Agripina hateten.
Nia konta rai ne’e avo sira mak husik hela ba nia aman sira, “Tanba hau nia aman lori hau mai iha fatin ne’e buat hotu laiha no seidauk iha uma diak no sei hela iha uma kadeiru tan no hela hamutuk ho animal, mas agora buat hotu diak sira atu mai fali hodi halo aramajen ho ida ne’e mak hau laran triste los”.
Nia haktuir antes ne’e sira hela iha manatuto, tanba funu ne’e mak sira aman sira halai ba iha ne’eba, “no lori ami ba moris iha ne’eba no hela iha ne’eba, to’o ikus hau nia aman sira mai fali haree rai ne’e mamuk entaun sira dehan rai ne’e ita nian no ita nia avo sira nian ne’ebé ita ba fali hela iha ne’ebá, entaun hau nia aman sira lori ami mai fali iha ne’e iha tinan 1991 no to’o mai agora ami hela iha ne’e”.
Nia haktuir autoridade lokál nia nia laiha interese ba povu, nia iha interse ba estadu no apoiu ba estadu atu mai foti deit mak povu nia rai ida ne’e. “Ho ida ne’e husu ba governu atu haree mos ami povu, no tetu didak bainhira atu halo armajem mina nia iha fatin ne’e”.
Neon Metin mos halo esforsu hodi halo konfirmasaun ho autoridade lokal Uenunuk, Simao Mendonca via telefone konaba komunidade afetadu sira nia preokupasaun, nune’e ba Neon Metin Simau haktuir katak, nu’udar autoridade lokál iha ne’e tenke apoiu governu central atu halo aramajenamentu kombustivel iha ne’e, tanba ida ne’e fo benefísiu ba nasaun laos ba ema ida ka rua nian.
“Hau nia pozisaun pasti apoiu programa estadu nian atu halo Aramajenamentu kombustivél iha ne’e, tanba hau nu’udar autoridade lokál ne’ebé apoiu governu central nian iha base, ami tenke apoiu ba iha governu central programa ne’e, sei la apoiu mos la diak, apoiu mos ladiak,” nia esplika.
Nia haktuir konaba rai ne’ebé mak Timor GAP e.p atu halo aramajenamentu kombustivél iha Manuleu, ne’e rai privadu povu nian, laos rai estadu nian. Se komunidade mós la konkorda atu halo aramajenamentu kombustivél iha ne’e nu’udar autoridade lokál mos labele obriga entaun fila fali ba iha dezisaun estadu nian.
“Konba atu halo iha rai seluk ida ne’e hau la hatene tanba ida ne’e programa estadu nian, se sira la konkorda hau mós labele obriga ne’e sei fila fali ba dezisaun estadu nian, tanba sira hahu husi primeru governu mai to’o agora ema mak troka maibe programa ne’e la troka no ami halo kontinuasaun deit, agora rai nain atu konkorda ka la konkorda hau laiha komentariu ba iha ida ne’e, maibe hau atu hateten deit katak programa dezenvolvimentu ba nasaun iha area kombustivél ami labele impede, maibe governu mós tenke trata rai na’in ho digunu,” tenik nian.
Entertantu tuir informasaun ne’ebé mak Neon Metin asesu iha tereinu katak, rai ne’ebé atu halo aramajenamentu kombustivél nian hamutuk 77 hektare, no rai ne’e pretense ba iha Aldeia Manuleu, suku Uenunuk, postu Administrativu Metinaro, Munisipiu Dili.
To’o notísia ne’e tun Neon Metin sedauk halo konfirmasaun ho parte Timor Gap e.p nian
