Reportajen Joselina Dos Santos
Veronica Dona (47), nu’udar sidadaun Indonesia ne’ebe durante ne’e buka moris iha Timor-Leste, hola mane Timor, no sai vítima ba violénsia doméstika husi nia laen, to’o sai defisiente matan.
Veronika sidadaun Indonesia mai hela iha Timor-Leste hamutuk ho nia patraun Sugiarto Limjaya iha tinan 2001, ho objetivu buka servisu hodi sustenta nesesidade uma laran, no ajuda nia inan faluk ne’ebé nia husik hela iha Indonesia.
Iha tinan 2016, nia iha ona rendimentu rasik, iha hanoin atu loke warung ka restorante, maibé laiha fatin nune’e nia serbisu ho sidadaun Timoroan, konsege hetan fatin no sira nain rua loke warung, maibe la to’o tinan ida, nia kolega lakohi no veronica jere rasik warung refere.
Veronica fahe nia tempu hodi faan hahan, tempu kontinua lao ba bebeik, to’o ikus Veronica hola mane Timor ne’ebe halo serbisu nudar taksista iha tinan 2011. Bainhira harii ona uma kain, Veronica apoiu nia nia kaben, hodi kontinua nia eskola iha universidade ICS to’o remata.
Veronica ho nia kaben komesa iha oan, bainhira iha oan nia kaben ho naran inisiál LK komesa hare la diak, halo violensia hasoru nia, Veronica laiha kbiit halo asaun hasoru nian, tanba nia laiha família ne’ebe atu proteje nia
“Loron ida ha’u sente liman ain to’os hotu, tanba nia baku ha’u kalan ida tomak, entaun ha’u sente laiha ona iis atu kontinua moris, ha’u lori kazu ne’e ba polisia, to’o polisia bolu ami hodi halo investigasaun iha momentu ne’eba, maibé nia ko’alia saida ba polisia karik ha’u la dun hatene, mais polisia haruka ami fila, to’o tiha uma la liu lima menit, nia tau katana iha ha’u nia kakorok hodi dehan ita boot mak brani lori problema ne’e ba oin tan, ha’u sei oho no tesi kotu o nia kakorok, entaun ha’u trauma ho hahalok ne’e, hau nonok tanba tauk mate tan labarik iha isin fulan lima,” nia dehan.
Nia haktuir nia laen kontinua baku nia hanesan ne’e to’o nia oan segundu moris. Veronica hasoru terus boot, bainhira nia tenke lakon tan nia oan ba daruak bainhira atu moris, ema laiha atu salva nia bebé, nune’e bebé tenke mate iha kabun laran. Veronica liha ona forsa atu halao nia moris, tanba lor-loron nia tenke hasoru violensia.
Iha tinan 2018, Veronica hetan tan ba da toluk, no sorte diak bebé ne’e moris mai, iha tempu ne’eba nia deside atu bele husik nia kaben, maibe kontinua hetan ameasa, nune’e nia la brani atu husik nia kaben.
Situasaun ne’ebe Veronica hasoru kontinua todan, Veronica nia rendimentu komesa menus, osan laiha ona hodi kontinua hare nia oan, naha todan la to’o iha deit, nia laen deside husik nia bainhira Veronica komesa moris kiak iha tinan 2019.
Iha parte ida Veronica kontente tanba nia bele livre hosi nia laen ne’ebe halo violensia, maibe iha parte Veronica ho nia oan atu ba los ne’ebe? Feto maluk ne’e buka inisiativa hodi kontinua halo negósiu kiik, nune bele tulun sira nia moris.
“Iha loron Segunda to’o Sexta ha’u fa’an nasi kotak, karik sorte loron ida hetan $10.00, maibé ne’e la’os osan sira ne’e só ba han loron kalan nian no mós selu kost, karik ha’u sukat ba mai mak osan la to’o pasiensia ha’u la han importante ha’u nia-oan han,” nia esplika.
Moris terus boot ne’ebé Veronica hasoru lato’o iha ne’e, nia mos sai vitima ba iha dezastre naturais ne’ebé akontese iha loron 4 Abril 2021, mosu anin no udan boot, lori hotu Veronica nia sasan no fós sira, ho ida ne’e nia oan loron ruma tomak la han etu.
Situasaun ne’ebe Veronia hasoru, halo nia oan mos sai vítima, nia labele asesu eskola, tanba laiha dokumentu hanesan sertidaun moris. Veronika koko aprosima eskola sira atu bele simu nia oan, hodi asesu eskola maibe eskola la simu tanba dokumentu laiha,
“Saida mak ha’u bele halo, atu ha’u nia oan bele eskola, atu halo dokumentu maibé presiza osan, agora osan ba hahan de’it susar. Ha’u nia oan uluk moris iha Hospital Nasional Guido Valadares (HNG), nia sertidaun RDTL iha, ha’u lori nia sertidaun ne’e ba eskola mak foin fiar katak ha’u nia oan ne’e ema Timor, entaun sira simu”, hateten Veronica ho kontente.
Violensia doméstika ne’ebe Veronica hetan, fo impaktu boot ba nia psikolojia no fíziku, nune’e ohin loron Veronica moris hanesan ema ho defisiénsia matan.
Veronica konfesa situasaun ne’e halo nia deside lakohi fila ona ba Indonesia, tanba nia oan ema Timor, karik ba mós hanesan de’it tanba familia sira iha Indonesia mós moris kiak hanesan nia, karik ba ho kondisaun hanesan ne’e, nia inan bele mate, nia deside la kontaktu ona nia família sira iha ne’ebá, atu sira labele hanoin barak tan moris realidade ne’ebe nia hasoru.
“Karik destinu ha’u mate oan ne’e ha’u sei entrega ba Maromak depois nia boot mak sei konta tuir ha’u nia istória, maibe agora ha’u esforsu oinsa mak bele aguenta moris no haree nia eskola, atu nia moris labele hanesan ha’u”, dehan Veronica ho laran triste.
Nia iha esperansa boot karik iha organizasaun balun ne’ebe rona hela nia halerik, bele hetan apoiu ruma, no tau matan ba nia hodi hetan eskola nebe diak ba nia futuru.
