Reportajen Umbelina dos Reis
Media Neon Metin hamutuk ho Rede Jornalista Meiu-Ambiente organiza diskusaun públiku konabá “Justisa Klimátika no Vulnerabilidade” ho orador eis Sekretáriu Estadu Ambiente, Demetrio do Amaral de Carvalho, iha Fundasaun Haburas, Farol, tersa-feira (20/09).
Diskusaun refere kobre konabá mudansa klimátika mak impaktu ba ema vulnerável sira, polítika governu nian hodi haree ba asuntu klimátika no responsabilidade internasional liga ho justisa klimátika.
Iha aprezentasaun, Demetrio do Amaral de Carvalho hatete, “klima ne’e mudansa sira iha períodu naruk hodi fo influénsia ba kompozisaun gas estufa sira ne’ebé mosu iha ita nia aktividade umanu ninian, aktividade natural, nia kontribui ba kompozisaun iha atmósfera. Tinan barak nia laran nia mahar ba be-beik.”
Nia hatuta, uainhira loro-mata manas, naroman ultraviolet tun sei fila-fali, maibé tanba komponenete gas estufa sira ne’e nakonu hela iha ita nia atmósfera entaun nia fila fali mai mundu, “ne’e mak iha ita nia mundu temperatura aumenta, ne’e mak bolu dehan akesimentu global, penasan global ka global warming. Global warming ne’e mak hanesan kauza boot ba mudansa klimátika ne’e.”
Nune’e refere ba impaktu ba illa ki’ik sira, eis Sekretáriu Estadu ne’e hatete, Timor sorte tanba iha foho boot ne’ebé satan tasi ne’ebé sa’e kauza hosi mudansa klimátika, tan ne’e mak ita nia rai sei metin kompara ho nasaun balu iha Pasísiku maibé iha faze emerjénsia.
“Ita pekenas illas, sorti ita iha foho boot, nasaun sira iha Pasísiku ohin ita ko’alia, balu nia rate iha bee okos ona, balu sira presiza foti rai henek iha fatin balu hodi satan laloran, sira moris iha bee laran ona. Entaun ita iha Timor-Leste rasik, ita iha hela faze ida bele dehan, ita mos iha emerjénsia.”
“Estudu seluk hatudu mos katak área sira besik Dili hosi 1851 to’o 2017 ninia temperatura sa’e tiha ona 8 °C, hosi 1901 to’o 2009 persipitasaun ka udan been sa’e, kabar di’ak, 6.4 mm pur anu. Projesaun to’o 2030 tasi nia level sei sa’e 80 mm to’o 180 mm, no to’o 2090 sei sa’e liu 400-800 mm.” Nia hatutan.
Enseramentu ba diskusaun ne’e, Editora Neon Metin, Zevonia Vieira, agradese ba orador tanba bele oferese nia tempu hodi fahe hamutuk ho, jornalista sira, akadémiku, ativista inklui ONG sira. Objetivu mak atu diskuti isu importante sira mak presiza ema hotu nia atensaun no asaun.
“Atu aprende oinsá halo asaun, entaun Neon Metin foti asaun ida ne’e, atu halo diskusaun nakloke ho sesé de’it, atu ita bele halo diskusaun, ajuda malu ba halo kampaña ba asuntu ne’ebé mak ba interese komun nian.”
Nia agradese mos ba Professors Hellen ne’ebé mak partisipa, “tanba ne’e la’os Timor nia problema de’it maibé ema hotu-hotu nia problema hodi kontribui ba mundu ne’e hodi hasoru mudansa klimátika.”
