Reportajen David da Costa
Leonora ne’ebé maka involve aan iha grupu Maudiu2 hortikultura no Pekuaria iha Aldeia Palimanu suku Fatuquero Postu Adminstrativu Railako Munisipiu Ermera ne’e, konsege halo uma tolu, hola kareta rua, no motor rua ba familia sira.
Xefe Grupu Maudiu2, Leonora do Rego Mendonça (51) hateten, Konta katak, grupu hortikultura Maudiu2 ne’e harii iha 2010, ho memburu hamutuk nain 10 kompostu husi feto 4 no Mane 6, uha momentu ne’e grupu ne’e rasik sei uza manual hodi halo produsaun ba iha hortikultura. Maibé iha tina 2014 grupu ne’e rasik hetan oprtunidade fulan ida iha Bali Indonesia hodi estuda kona-ba mudansa produsaun hortikultura moderno.
“Ami nia grupu hahu Iha 2010, ami kuda deit ho maneira manual, maibé depois iha 2014 ,ami hetan projetu iha ami nia grupu nune’e hetan oportunidade ba estudu komparativu iha Bali Indonesia durante fulan ida, liuhusi ida ne’e ami hetan esprensia barak, ami mai fali mak halo mudansa fila fali ba modernu,” dehan Xefe Grupu Maudiu2 Leonora ba ekipa jornalista sira iha nian toos fatin Palimanu suku Fatuquero postu Adminstrativu Railaku Munisipiu Ermera, Sexta 19/04.
Produtu ne’ebe maka grupu ne’e rasik halo produsaun maka Tomate, repoillu tahan ho repoillu fuan, alface fuan no alfase tahan, inklui modo mutin. Ami nian produto hirak ne’e fornese ona ba iha loja sira iha Dili hanesan WFour inklu loja Lider ho Nl ia presu Kilo Ida $ 1,50 enkuantu tomate kilo ida $ 1. no kada fulan bele hetan osan $ 2400,00.
“Ami harii grupu Maudiu2 ne’e, tanba ema ida mesak la bele tenke halo grupu tanba iha grupu mak ita hala’o servisu no kuda modo la’o di’ak, liu husi grupu mak ita bele servisu hamutuk,” nia hateten.
Aliende ne’e mós mos, Leonora harii tan nian grupu pekuaria ida ne’ebe mak kompostu husi ema na’in 14, iha grupu ne’e iha Kolam ikan hamutuk 12. No ikan ne’ebe mak grupu ne’e hakiak mak ikan Nila no ikan Mas. Bainhira tempu to’o grupu ne’e kulieta ikan kada fulan sira bele hetan lukru hamutuk $1500,00. Grupu ne’e rasik hetan apoiu Fini husi ONG workvision no mos husi Ministério Agrikultura no Pesskas ne’ebe apoiu ikan oan no nian hahan inkui fini modo nia. Maibe fini balun Grupu ne’e sosa rasik iha loja sira iha Dili.
Xefi Grupu ne’e haktuir, dejafiu ne’ebe sira hasoru bainhira tempu udan dalaruma be’e barak liu no bainhira udan makas estraga hotu modo entaun tenke ba kontrola bee hodi taka bee atu nune’e la bele estraga modo sira iha fali tempu bailoron bee menus, ne’e maka obriga sira tenke baku rasik bee hodi utiliza fali.
Nia dehan, husi dejafiu ne’e, iha mos resultadu ne’ebé maka nia hetan husi modo no ikan sira ne’ebé faan maka konsege halo ona uma tolu no sosa kareta rua no motor rua inklui sasan uma laran. Maibé bainhira seidauk involve iha grupu, moris ne’e todan uituan, maibé depois involve iha grupu Maudiu2 hortikultura no hakiak ikan ne’e, moris ne’e diak liu fali.
“Ami sedauk tama grupu ami buat hotu sedauk iha espresia mos laiha ami la hatene kuda modo ne’e oinsa la hatene no ami nia uma mos sedauk halo tanba ne’e entre moris iha pasadu no agora ne’e diferente. Maibé depois hau involve iha grupu hau hola kareta rua, motor rua no halo uma tolu ona no haruka oan sira ba eskola hotu,” nia esplika.
Nune’e nian apela ba maluk feto sira, hanesan feto la bele depende de’it ba mane sira no feto mos tenke servisu hodi suporta nesesidade iha familia uma laran nian.
“Hanesan feto Ita mos la depende deit ba mane feto mos tenke servisu makas hodi suporta nesesidade família hodi suporta mos ita nia oan sira ne’ebe sei eskola tanba ne’e ita tenki servisu suporta malu iha uma laran hafoin sai ba grupu mos ita kontinua suporta malu hodi halo servisu,” tenik nia.
Enkuantu Tereza Leonora Madeira (17) nu’udar oan feto husi Leonora do Rego Mendonça, konta, durante nian mãe seidauk involve iha grupu sira nia moris ne’e ladun diak, tanba tanba sira dependensia hotu ba nia pai nian servis nu’udar sikurity, hodi sustenta ba moris loron nian, maibé depois maen agora involve iha grupu Maudiu hortikultura no ikan nian, sente diak uituan ona tanba bele sustenta ona moris familia nian ho diak.
“Tanba rezultadu husi holtikultura no ikan nia ne’e mak hola ona kareta rua, motor rua, halo uma tolu, hola mós ami nia kadernu, lapeijeira, laptop, pasta, sapatu, moras no sasán sira seluk ne’ebé uza ba nesesidade feto nian “ nia dehan.
Presidente Assosiasaun Hortikultura Munisípiu Ermera (AHME) Batista ulan Abi, hateten, ikus-ikus ne’e grupu holtikultura iha Ermera menus, tanba joven sira barak mak lakoi partispa servisu iha toos, maibé iha grupu balun sei nafatin iha inisiativa diak atu dezenvolve setór Agrikultura iha Munisípiu Ermera.
iha grupo hortikultura iha Munisípiu Ermera hamutuk 11 ne’ebé maka AHME rejista ona, husi grupu 11 ne’e iha postu Railaku no Ermera Vila deit, maibe husi postu seluk seidauk seidauk iha tanba laiha orsamentu atu apoiu ba sira.
“Maibé iha postu balun ezije ami atu harii sira nian grupu, mas assosiasaun labele halo barak grupu iha Munisípiu Ermera. Razaun tanba ita nian orsamentu laiha, se karik ami buka apoiu maka hetan orsamentu kiik ami labele investe to’o iha postu sira seluk,” nia esplika.
Assosiasaun Hortikultura Munisípiu Ermera iha planu ba oin atu buka fundus, hodi apoiu ba grupu hortikultura sira, no mós halo kuan tan grupo hortikultura iha Munisípiu Ermera, atu nune’e bele hasa’e produsaun hortikultura iha Munisípiu Ermera. P
Istoria ne’e produd nudar pare husi Media Tour ne’ebe organiza husi AJTL kolabora ho Oxfam iha Timor-Leste no hetan fundu husi DFAT liuhusi projetu HAKFOUN.
