Reportajen David da Costa
Forum organizasaun Naun Governamental Timor-Leste (FONGTIL) ho Assosiasaun Hak la aseita ho Sekretariu Estadu Komunikasaun Sosial (Sekoms) Expedito Loro Dias Ximenes ne’e kria fali esbosu lei komunikasaun sosial hodi penaliza fali jornalista, media no produtu jornalístika, maibé jornalista sira maka promove espasu siviku iha Timor-Leste.
Direitór Ezekutivu FONGTIL, Valentim da Costa Pinto, hatete, nasaun Timor-Leste ne’e nasaun ida Estadu Direitu Demokrátiku, entaun tenke asegura didi’ak kualidade liberdade imprensa no espresaun, espasu siviku sira ne’e tenke mantei.
Tanba ne’e Sekoms labele halo fali artigu ida hodi krimninaliza produtu jornalista sira, tanba jornalista ne’e atu promove espasu siviku iha Timor-Leste. Ne’ebe esbosu lei ne’ebe Sekoms prepara iha artigu 38 B responsabilidade penal ne’e Fongtil la aseita atu kria lei ida.
“Ita nia nasaun ne’e nasaun demokrátiku, entaun ita tenke asegura didi’ak ita nia kualidade liberdade imprensa no espresaun. Tanba jornalista hanesan elementu ida ne’ebé bele promove ita nia kualidade espasu siviku iha Timor ne’e la’o, entaun ne’e laiha oportunidade ida kria artigu ida ne’ebé atu kriminaliza, ne’e ita labele aseita ida ne’e,” dehan Direitór Ezekutivu FONGTIL, Valentim da Costa Pinto, Ba jornalista sira iha salaun Assosiasaun HAK, Tersa 12/08
Tanba ne’e bainhira esbosu lei komunikasaun Timor-Leste ne’ebé Sekoms prepara iha artigu 38 B kona-ba responsabilidade penál ne’e aprova duni, Media, Jornalista, sosedade sivil no atevista sira tenke hamutuk hodi halo asaun hasoru governu tanba ida ne’e limite ema nia liverdade no liverdade imprensa iha Timor-Leste.
“Aprova duni esbosu Lei Komunikasaun sosial ne’e, ha’u hanoin jornalista ho maluk sosiédade sivil ita sei bele hamutuk halo buat ruma, labele akontese ida ne’e, tanba espasu siviku ita Timor-Leste opta hela kona-ba estadu demokrátiku,” nia hatete.
Tanba nasaun Timor-Leste opta hela sistema demokratiku, ne’e hatudu katak ema hotu-hotu tenke iha liberdade hodi bele jere ninia autonomia, nia liberdade sira. Tanba ne’e Jornalista sira labele kriminaliza, tanba jornalista sira mak tenke fahe informasaun, sosiadade ne’e iha direitu atu hetan informasaun sira.
Tanba ne’e laiha oportunidade atu bele kriminaliza ida ne’e no labele akontese iha Timor. Se esbosu lei komunikasaun sosial ida ne’e maka aprova ida ne’e sei fó impaktu ba libredade imprensa iha Timor, ne’ebe atigu ida ne’e Fongtil la aseita.
“Ida ne’e sei labele permite iha ita nia rain, xatamente sei fó impaktu ba liberdade imprensa iha rai laran, ne’ebé ita la aseita tebes artigu ida ne’e atu bele kontinua hetan aprovasaun,” Nia la Aseita.
Direitór Ezekutivu Asosiasaun Hak, Feliciano da Costa Araújo, mos hatete, hanoin presiza refleta didi’ak ba konstituisaun RDTL ne’ebé iha artigu balun fó dalan ba iha sosiadade oinsá atu bele espresa sira ninia hanoin, liu-liu hanesan buat balun ne’ebé la loos sira bele hato’o ida ne’e. Maibé Sekoms labele halo buat hotu-hotu ho intensaun atu bele proteze nia aan no atetude ka hahalok sira ne’ebe la loos.
“Bainhira ami haree fila fali situasaun refere, se ita hanoin bele kriminaliza situasaun ida ne’e, ba ami atu hatete dala ida tan maka ida ne’e halo ona pemberkosan ba iha konstituisaun RDTL ne’e, ita temi lei inan maibé ita rasik vióla. Labele halo buat hotu-hotu ho intensaun atu bele proteze ita ninia atetude ka hahalok ne’ebé tuir loloos ita vióla, serake koruptor ida, nia halo korupsaun ne’e ita labele ko’alia, nonok de’it,” dehan Diretór Hak.
Nia hatete, se ema balun halo violasaun seksual, halo abuzu seksual sira ne’e tenke nonok de’it, “se ita útiliza ita nia poder hanesan halo abuzu poder sira ne’e ema nonok de’it, ema labele ko’alia buat ida, serake hanesan balun implementa sira ninia projetu ruma depois la tuir ninia lala’ok ka prosedimentu ne’e, ema hotu-hotu tenke nonok de’it, entaun hanesan ita bandu ema ona”.
“Ita nia estadu direitu demokrátiku ne’e ita lakon tiha ona, afinál ita sai hanesan nasaun ka estadu ida ne’ebé iha esperiensia di’ak ba iha implementasaun demokrásia ne’e. Maibé realidade ita rasik falun an, subar an, se ita hakarak dehan hamosu lei ida ne’e signifika ita hakarak proteze ita nia an, bainhira ita halo sala ema labele ko’alia ba iha ita,”nia afirma
Maibé importante mak ida ne’e, klaru katak ema ida ne’e la ko’alia atu tolok o, ema ida la ko’alia atu bele trata o nia inan-aman sira ka atu ko’alia buat sira ne’e. Maibé o nia atetude ne’ebé o halo sala ne’e, hanoin ema iha direitu atu espresa, se hanesan ne’e di’ak liu hasai tiha Konstitusaun RDTL ne’ebé fó dalan liberdade ba ema atu espresa ne’e di’ak liu taka tiha de’it.
“Ida ne’e ba ami lamenta tebe-tebes signifika estadu ida ita bolu sistema repúblika demokrátika Timor-Leste ne’e hamosu ona ditadura. Ita hakarak kontrola buat hotu-hotu, se hanesan ne’e tanba saida mak ita ba ko’alia nasaun sira seluk, nasaun selu-seluk nia problema ita ba ko’alia, maibé realidade ita falun ita nia an, kurtina de’it, afinál ita atu hatudu ba ema ita di’ak, maibé realidade ita hakarak halo fila fali buat sira ne’e hanesan buradu, sabraut loos iha ita nia nasaun laran ida ne’e,”nia dehan.
Tanba esbosu lei KomSos artigu 38 B responsabilidade penal ne’e maka aprova duni nia sei impaktu ba iha liberdade imprensa no espresaun tanba aban bainrua jornalista no sosedade sivil sira hakrak koalia lia loos sira bele uza lei ida ne’e hodi proses aba tribunal no lori ema halai lakon ba oho.
“Se la’e aban bainrua, jornalista, sosiédade sivil ka ativista sira mai husi komunidade sira iha baze, sira hakarak ko’alia lia loos, autoridade sira bele uza sira nia poder depois naok ema sira ne’e hodi lakon, ita hakarak akontese hanesan iha Jakarta 1-2 bainhira ema foti ema ba soe iha ne’eba, ka ita hakarak akontese tan fatin sira seluk depois naok ema kalan-kalan depois ba halakon, ita lakohi buat ida ne’e,” nia hatete.
Sosedade Sivil ne’e mos husu ba Sekoms atu presiza haree didiak esbosu lei ne’e, se Expedito Loro Dias Ximenes nia moris iha tempu Indonézia nian, nia hatene muito bem kona-ba Indonézia nia atetude iha pasadu, evita tiha buat ida ne’e labele akontese tan. Tanba ne’e Ko’alia di’ak ba rai ida ne’e soedade sivil sei la retira. Tanba ne’e mak atu hatete tan dala ida, se Indonézia nia tempu ne’ebé Sekoms labele uza fila fali sistema ida rejime Soeharto ninian ne’e atu mai tau iha Timor-Leste.
“Ita iha mós dokumentu ida ne’ebé hakerek iha Chega ninian ne’e hetete labele atu repete tan, serake ida ne’e ita kumpri ka la’e, se ita la kumpri entaun dokumentu sira ne’e ita halo saida, ita só halo nune’e hatudu ba ema mundiál katak ita iha ona kovensaun, ita iha ona komitmentu ida katak iha ita nia estadu ida ne’e se la repete tan atitude ida pasadu,” nia dehan
Nia haktuir, tanba ne’e presiza atu tetu didi’ak lei ida ne’e, no sosedade sivil nia espetativa maka Parlamentu Nasionál mós presiza haree esbosu lei KomSos Atigu 38 B ne’e, nune’e mos Prezidente Repúblika rasik atu bele haree esbosu Lei KomSos ida ne’e antes halo halo promulgasaun ba iha lei refere.
“Ha’u hanoin atu hatete ba maluk sira seluk, maske bele dehan esbosu to’o bele aprova ba, maibé kolega sira ko’alia lia loos nafatin ko’alia lia loos, labele atu retira se la’e ita hanoin de’it katak kontrola sosiál ida ne’e só sai de’it slogan, maibé asaun konkreta laiha,” nia konklui.
