Bainhira rona tiha esplikasaun hosi Ex-deputadu Alexandre Cortereal no Virgilio Hornai iha GMNTV horiseik kalan, ne’ebe fo argumentu lubuk ida, liliu parte moral nian hodi justifika sira nia asesu ba pensaun vitalisia. Argumentu sira ne’ebe aprosima hosi sikun moral nian ne’e husik hela pontus lubuk ida ba diskusaun.
Iha nasaun barak, Ex-membru parlamentu simu pensaun vitalisia hodi kontinua goza sira moris, bainhira povu babain kontinua moris kiak, empregu la seguru, no la asesu ba protesaun sosial. Kontradisaun entre previlejiu elite nian no moris kiak nian, laos deit problema ekonomia no politik, maibe mos problema moral. Iha rai ida ne’ebe domina ho sarani maioria Katolik, ho dutrina katolik nian forte tebes hosi uma laran, igreja, no iha eskola sira. Rai ida maioria katolik ne’e ninia ema 40% resin mak sei moris kiak, labarik 45% moris no kondisaun mal-nutrisaun, no 50% ema moris kiak iha dimensaun oioin. Haree ba razaun sira mak hato’o iha publik hosi parte pro-pensaun vitalisia nian, no mos kritika kontra moral pro-pensaun nian sira, ita bele hetan dilema etika mak tutuir hela implementasaun demokrasia ohin loron nian.
Razaun moral pro-pensaun vitalisia nian
Razaun moral hosi parte pro-pensaun vitalisia nian dala barak liu aproxima hosi aspeitu rekoinesementu, integridade, no dada interese ema nian hodi tama ba area politik. Razaun ba rekoinesementu balun mak Ex-deputadu Alexandre hato’o ona iha GMNTV horiseik kalan. Nia atu hatete katak pensaun vitalisia ne’e fo hodi rekoinese ema nia dedikasaun nudar deputadu ka deputada. Direitu adqueridu mos uza razaun ne’ebe kuaze hanesan, katak pensaun vitalisia ne’ebe fo nudar rekoinesementu no ida ne’e labele hasai fali.
Bele intrepreta liutan katak pensaun vitalisia ne’e fo ba membru parlamentu ne’ebe oferese tiha ona ninia tempu produtivu sira ba serbisu nivel estadu nian, no iha serbisu ida ne’e dala barak kusta sira nia kareira babain (nudar profesor, dosente, etc), no kustu sosial (privasidade no familia nia moris). Bele mos ho razaun katak nudar ema politik, serbisu politik nian la iha serteza, dala ruma politik nain ida ne’ebe nudar membru parlamentu bele lakon ninia pozisaun derepente tanba mudansa politik. Tan ne’e pensaun vitalisia mak sai nudar rede seguru ida ho proteze situasaun sira seluk ne’ebe la estavel, nudar mos honra ba ex-deputadu/a sira hafoin sira nia tempu serbii kompleta ona.
Razaun moral daruak bele deit liga ho integridade deputadu sira nian. Qualker sistema politik ida sempre iha ninia vulnerabilidade ba korupsaun bainhira deputadu/lider politik sira la iha serteza kona ba sira nia future. Garante ba pensaun, bele fo insentivu forte ba deputadu sira atu la halo abuzu ba poder. Iha parte ida ne’e bele kumprende katak pensaun sai nudar lutu moral hodi halo defeza forte ba interese publik nian.
Razaun moral seluk mak atu dada interese ema sira ho talentu/matenek hodi tama ba mundo politik. Hanesan Presidente Parlamentu Nasional, Fernanda Lay, hatete, se hasai pensaun vitalisia iha futuru mai la iha ema ida mak hakarak sai tan deputadu. Mundo politik sempre observadu nudar arena ida ne’ebe nakonu ho riskus no ho presaun. Se la iha garante finanseiru iha fim de mandatu, ema barak ne’ebe kompetente dala ruma lakohi atu tama tan ba arena politik laran. Tan ne’e mak pensaun vitalisia sai nudar insentivu forte atu parlamantu nasional laos deit sai arena ba ema riku deit maibe mos ba ema ne’ebe iha kbi’it duni no hakarak atu serbii.
Kritika kontra moral pro-pensaun vitalisia nian
Maski iha razaun oioin ne’ebe bele sai nudar fundamentu, no karik mos sai nudar motivasaun ba hamosu lei-pensaun vitalisia, maibe publik haree katak razaun sira ne’e hotu sai nudar justifikasaun deit. Tanba razaun hirak ne’e soke malu ho realidade moris povu nian ne’ebe nakonu ho dezafius oioin.
Kritika kontra moral pro-pensaun vitalisia nian dahuluk mak injustisa no disegualidade. Trabalhadores, agrikultores, negosiador informal barak mak serbisu iha kondisaun serbisu ne’ebe la seguru, la hetan kobertura iha sistema seguransa sosial, la iha pensaun, la iha rendementu sustentavel. Iha sorin seluk, ex-membru parlamentu sira goza pensaun vitalisia maski serbii deit iha tinan balun nia laran. Kritika Presidente PLP nian, Taur Matan Ruak, ba Presidente Parlamanetu Nasional, Fernanda Lay, hatudu momoos injustisa hosi benefisiu pensaun nian. Ema sira mak sae ba ailaran, iha tempu resistensia, luta ba ukun rasik tinan barak maibe la hetan pensaun hanesan ho ex-membru parlamentu ne’ebe serbii tinan balun deit. Iha sistema demokrasia reprezentativu nian, reprezentante povu (wakil rakyat) loloos ne’e serbii povu (ketua), laos tau-an aas liu fali povu ho previlejiu oioin.
Kritika ida seluk ba moral pro-pensaun vitalisia mak kultura elitizmu. Pensaun vitalisia laos rekoinesementu mak previlejiu ne’ebe desidi mesak hosi sira ne’ebe tur iha parlamamentu. Hosi pensaun vitalisia ne’ebe sira simu, ajuda haruka sira nia oan sira ba eskola iha eskola ida ne’ebe qualidade diak liu (eskola privadu/internasional), no kontinua aprova orsamentu ki’ik no la tau atensaun ba sistema edukasaun publik nian. Ho nune’e klase ne’ebe kiak eskola iha eskola publik no klase riku eskola iha eskola privadu/internasional sira. Kultura elitismu kontinua buras no metin ba bebeik, nune’e prepetua injustisa no disegualidade. Kritik seluk tan ne’ebe kontra moral pro-pensaun vitalisia mak violasau ba kontratu sosial. Hosi kedas Rousseau ba to’o Rawls, filozofu sira koalia katak estadu existe tanba iha kontratu sosial. Bainhira iha violasaun ba kontratu sosial, liu hosi mantein pensaun vitalisia entaun sidadaun tenke harahun tiha kontratu ne’e. Ho nune’e lejitimidade estadu nian mos monu.
Bele konklui katak razaun moral ba pensaun vitalisia ne’e bazea ba rekoinesementu ba sira nia dedikasaun, integridade no insentivu politik. Maibe kritika forte liu fo naroman ba injustisa, previlejiu, no traisaun ba valores no prinsipius demokrasia nian. Iha sosiedade ida ne’ebe povu kik no kiak serbisu la ho protesaun sosial ida diak, pensaun vitalisia laos ona haree nudar rekoinesementu maibe nudar simbolu traisaun ba prinsipiu demokrasia.
