Home Memoria Doutor Dan Murphy: Povu Nia Saude Folin Liu Osan

Doutor Dan Murphy: Povu Nia Saude Folin Liu Osan

1859
0
Doutor Dan Murphy, 1944 - 2020 (Foto: Palasiu PR)

By NCR

Doutor Dan Murphy,74, nu’udar ‘santu’ ba ema kiak sira, hafoin tinan-22 dedika an tomak serbi povu iha Timor-Leste, mate iha 14 abril 2020,  iha ninia uma, iha Díli tanba moras fuan.

Dan Murphy moris iha Alton, Iowa, Estadus Unidus, iha 23 setembru 1944. 

Iha 1999, militár Indonézia duni sai Dr. Dan Murphy husi Timor-Leste tanba fó tratamentu saúde no ai-moruk ba asua’in ba luta ukun rasik an. Maibé, iha fulan setembru 1999 ho tulun militár Australia nian, Dr. Dan Murphy fila fali mai Timor-Leste. Nia mai ho determinasaun no konviksaun atu serbi ba povu maioria ne’ebé kiak liuhusi harii klínika, iha Timor-Leste independente. 

Klínika Bairro Pite harii duni iha fatin ne’ebé forsa okupante uza hodi halo tratamentu saúde ba militár, koñesidu ho klinik Lanud (Lapangan Udara). Ida uluk serbi de’it ba militár Indonézia,  Dr. Dan transforma fatin ne’e sai klínika ba ema hotu, liuliu povu ne’ebé la hetan atensaun médika durante tempu kolonizasaun portugés no okupasaun militár Indonézia, husi Díli no munisípiu seluk iha Timor-Leste. 

Tratamentu saúde gratuita no universal, tuir Dr. Dan, nu’udar direitu fundamentál ba ema hotu-hotu hafoin hetan independénsia.  Independénsia la hotu ho duni sai militár husi Timor-Leste, maibé kontinua harii sistema ne’ebé serbi ba interese povu ninian, iha kazu ne’e, tuir Dr. Dan, oinsá harii sistema saúde ho povu mak sai nia sentru, la’ós serbi de’it ba grupu ki’ik ne’ebé iha osan hodi hatur as lukru duke povu.

Doutor Dan nia konsiénsia polítika atu serbi interse povu maioria ho kbiit rasik mosu husi ninian envolvimentu iha luta kontra funu iha Vietnam iha dekada 1970 nia laran, hanesan ativista barak husi ninia jerasaun iha Estadus Unidus.

Nia hahú serbisu nu’udar doutór ba traballadór imigrante iha California. Hafoin tinan balu iha Iowa,  Dan muda ba Mozambike durante tinan-tolu tulun harii protokolu medisina moderna iha area rural. Maibé, tan situasaun polítika ne’ebé perigu tebetebes, Dan husik Mosambike fila ba Estadus Unidus hala’o serbisu nu’udar médiku.  

Doutor Dan husik mós nia ain-leut iha area saúde iha Nicaragua. 

Ho idade 54, Dan deside husik Iowa, rai moris-fatin, mai Timor-Leste. Desizaun ne’ebé la fasil, maibé nia iha responsabilidade atu fahe nia matenek ba povu ne’ebé nesesita tebes. No Dan hakarak hola-parte iha revolusaun polítika.

Iha situasaun perigu tebetebes, bainhira militár hahú lansa kampaña terror, intimidasaun no oho liuhusi milísia, forma husi autoridade Indonézia, Dan sama-ain dahuluk iha Timor-Leste, iha 1998. No nia laiha planu atu fila fali ba nia rain. 

Dan Murphy fó asisténsia médiku iha klínika Motael ba ema rezisténsia ne’ebé hetan violasaun oioin husi militár, polísia no ninian milísia ne’ebé forma,  no haruka ai-moruk barak ba FALINTIL iha ai-laran.

Ho violasaun oioin husi milísia, Dan Murphy hola parte husi karavana ajuda umanitária atu fahe hahan, roupa, tratamentu médiku ba refujiadu hamutuk 3000 iha Sare, Hatolia, Ermera. 

Iha dalan fila mai Díli, iha 4 Jullu 1999, iha Liquiça, milísia Besi Merah Putih ataka karavana ne’e, ameasa Dr. Dan no kaer nia hasrahun hodi doko no dada. Esperiénsia hasoru perigu ba moris la’ós buat foun. Iha Mozambike, Dan hasoru ameasa oioin husi bandidu armadu, halo nia la sente tauk maibé hamnasa fali tanba senti kómiku fali, tansá bandidu armadu (milísia) bele doko no dada nia hasrahun. 

Razaun ida ne’ebé halo Dan Murphy sama-ain mai Timor-Leste tanba hakarak sai parte husi revolusaun polítika liuhusi ninian kontribuisaun iha área saúde. Nia mai ho vizaun atu harii sistema saúde ho nia sentru mak povu. 

Nia hahú uluk ho harii klínika. Klínika nia funsaun sai fasilitadór rona povu nia hanoin sira husi suku sira iha Timor-Leste laran tomak atu aprende problema sira ne’ebé hasoru, halo diskusaun no uza rekursu lokál ba solusaun. Klínika sai fatin ba pesoál saúde husi suku atu aprende. Doutor Dan fiar katak partisipasaun lokál mak sai xave ba sistema saúde ne’e. Husi partisipasaun lokal iha suku  sei mosu rede nasionál ba advokasia saúde hodi defende direitu saúde ba ema hotu hodi konsentra ba saúde preventiva duke kurativa. Dan Murphy nia vizaun mak harii sistema saúde ho povu mak sentru mak nu’udar solusaun di’ak liu ba Timor-Leste. Vizaun boot ba sistema saúde Timor-Leste, maske seidauk atinji, maibé nia aplika iha Klínika Bairro Pite.

Maske nune’e, Klínika Bairro Pite enfrenta dezafiu oioin, liuliu bainhira instituisaun hahú sai boot. Iha forsa ida husi laran hakarak privatiza klínika ne’e, kontrariu ho prinsípiu Dr Dan ninian, klínika ba ema kiak sira. Husi diverjensia ne’e hamosu krize finanseira iha tinan hirak ikus ne’e. Maske hasoru krize ne’e, la muda Doutor Dan Murphy nia kredo atu kontinua hatur povu mak sai sentru ba nia asisténsia saúde, la’ós lukru. 

“Ha’u-nia ideia klínika ba ema kiak,  tenke ser ema barak mai, labele taka odamatan, tenke loke odamatan, atu ema ki’ak, ema ne’ebé mai husi dook. Labele duni sai sira, sira atu ba ne’ebé?  Sira mai husi distritu. Sira mai, ami ajuda lalais sira,” Doutor Dan hateten.

Ba sira ne’ebé la fiar ba kapasidade timoroan, doutor Dan Murphy ho hirus uitoan esplika:

“Ha’u dehan 24 anos, funu, sakrifísiu, agora labele ukun an, agora saúde labele, tenke malai mak ukun, la’ós hanesan ne’e. Tansá malai tan, malai tan, Timoroan labele? Tenke ukun rasik an. Ne’e direitu fundamentál.  Ne’e direitu ba ema ne’ebé hetan independénsia.”

Ho krize finanseiru, doutor Dan ho esforsu rasik buka osan husi nia família no nia kolega husi nasaun oioin no iha Timor-Leste atu bele sustenta funsionamentu normál Klínika Bairro Pite. Klínika ne’e presiza osan ho montante 30.000 fulan-fulan atu selu funsionáriu no manuntensaun. Maibé, iha tinan hirak ikus ne’e, ho esforsu tomak Klínika Bairro Pite funsiona nafatin ho difikuldade oioin.


Doutor Dan durante ne’e moris husi seguransa sosiál no pensaun ne’ebé nia hetan.  Nia iha uma ki’ik ida no karreta Mitsubishi ne’ebé ema fó.  

Nia dedika an tomak hatuur povu nia saúde folin liu duke lukru. Nia nunka para atu serbi povu, nia deskansa atu serbi bainhira nia descansa em pás ona, hanesan Dan hateten. Nia la’ós ko’alia de’it, maibé hatudu liuhusi prátika. Nia mate tanba serbisu barak liu.

Ba ninian kontribuisaun, Estadu kondekora Dr. Dan Murphy ho Ordem Timor-Leste, Medalla Meritu no manan Prémiu Direitus Umanus Sergio Viera de Mello. 

Doutor Dan nu’udar internasionalista ida, Ita hein, ne’ebé haree injustisa sosiál iha nasaun ida sai mós ninia problema rasik no hola parte ativamente iha luta hasoru injustisa sosiál. Ita hein, Timoroan  balu sei la’o tuir Dr. Dan nia ain-fatin hodi hatur povu nia saúde liufali osan. Hatur as povu nia saúde duke lukru. 

Doutor Dan Murphy, Prezente!

Print Friendly, PDF & Email

LEAVE A REPLY

Please enter your comment!
Please enter your name here