Reportazen Zevonia Vieira
Situasan ba moras surtu Covid-19 kontinua sai preokupasaun publiku nian, governu, parseiro dezenvolvmentu hamutuk ho Organizasaun Mundial Saude [OMS], liu hosi Centru Integradu Jestaun Krize [CIJK] dezenha objetivu estratejiku hodi responde ba moras Covid-19 ne’ebe mak nia numeru konfirmadu kontinua sae.
Iha programa Media Breif ho jornalista sira iha centru media CIJK, portavoz CIJK, Dr. Rui Araujo halo esplikasaun konaba objetivu estratejiku, hodi responde ba risku ne’ebe mak iha.
Tuir Dr. Rui nia esplikasaun katak governu Timor-Leste nia objetivu estratejiku mak mantein ka redus transmisaun moras nian, importa tebes ita koalia uluk konaba transmisaun moras.
“Ida redus ka mantein mate ne’e asumtu ketak ida, foka liu ba halo menus transmisaun, bainhira ita hamenus ona transmisaun siginfika ita kua ona nia mata rantai hosi hun kedas ona. Atu halo ida ne’e objetivu estratejiku saida mak ita presiza halo, pelu menus CIJK propoint konkorda kata ita presiza halo buat haat hodi atinji objetiu estratejiku sira”, esplika Dr. Rui Araujo, 18/04.
Dr. Rui hateten estratejiku bad ala uluk mak garante kuarentena ne’ebe diak, signifika ema ida hela iha kuartu ida, depois labele iha kontaminasaun no labele iha infesaun ba mai, idak-idak disiplina hela iha nia kuartu, mesmu haris fatin uza ida deit, maibe tenke uza haris fatin ne’e ho disiplina, tenke mantein desinfektadu bebeik, para labele iha kontaminasaun.
“Kuanrentena ne’ebe diak signifika ema hotu-hotu ne’ebe iha risku atu hetan moras ne’e tenke ba hotu kuarantena, ema sira ne’ebe mak tama hosi fatin ne’ebe risku, tanba ne’e mak ita taka hotu tiha fronteira sira ne’e. Tanbasa mak governu suspende fronteira sira? tanba ita nia kapasidade atu garante kuarentena ne’e la dun makaas ida, entaun taka lai para ita fo espasu para seguru”, esplika Dr. Rui.
Se Tan Mak tenke Kuarentena?
Ema sira ne’ebe kontaktu ho sira ne’ebe positivu, mesmu nia sedauk hatudu sintomas ka gejala minum loron 14, para depois hare se nia mosu sintomas ka lae sei halo teste. Sekarik ita iha kapasidade para halo teste barak liutan, ita bele halo teste kedas, maibe tan ita laiha kapasidade entaun dalan ida diak liu mak halo kuarentena.
Estratejia seluk mak presiza identifika no izola kazu sira ne’ebe konfirmadu, katak kazu sira ne’ebe konfirmadu tenke identifika no izola, bainhira koalia konaba konfirmadu signifika ema ne’e iha virus iha ne’eba, kuandu identifika sira konfirmadu no izola, kazu provavel mos tenke izola hotu tanba sira provavel ne’e la serteza se sira bele transmite ka lae.
Estratejia seluk ne’ebe mak governu tau importansia mak prepara kondisaun diak hodi trata ema sira ne’ebe konfirmadu, liu-liu ba kazu grave sira hanesan grave 15% no 5%, ba pursentu ida ne’e presiza tratamentu iha ospital.
Tuir Dr. Rui katak hosi objetivu estratejia ne’ebe importante liu mak tenke reforsa medidas de kontensaun katak mantein distansiamentu sosial, fiziku, uza maskra, hijiene pesoal, fase liman bebeik ho sabaun.
“Se ida ne’e ita la reforsa mesmu sira ne’e ita iha hotu, ita bele hanehan, ita bele tau kuarentena diak, ita bele detekta izola diak no halo tratamentu diak, maibe kazu sira ne’ebe bele transmite nafatin. Buat 4 ne’e serbisu hamutuk hotu katak senergi, fo prioridade ne’ebe importante liu entaun ita bele konsege atinji objetivu estratejiku sira ne’e”, hateten Dr. Rui ho esperansa boot.
Neon Metin Halo konfirmasaun karik durante iha protokolu de kuarentena? Ba Neon Metin Dr. Rui Araujo hatan protokul de kuarentena iha, oinsa atu halo tuir regra ba ema saude ,ba seguransa nian no ba kuarentena ne’e iha hotu.
“Hau tenke rekonnese katak implementasaun ne’e laos fasil tanba ita iha situasaun ida ne’ebe populasaun paniku, ema sira tama iha kuarentena mos sente paniku, presiza iha lideransa ne’ebe kalma ho forte atu inpoin, iha fatin balun diak laiha problemas, iha fatin ida ka rua mak iha problema”, hateten Dr. Rui
Tuir observasaun hatudu katak problema ne’ebe akontese iha fatin kuarentena mak hanesan hotel Katuas, Fortuna no hotel Lecidre. Iha hotel sira refere mak ohin loron hatudu problema no kazu barak liga ho Covid-19 katak kazu komesa mosu.
Dr. Rui Araujo hateten regras sira iha hotu ona, kuarentena ninia objetivu atu fasilita para atu identifika no izola.
Regra ida ne’ebe mak lolos tenke implementa iha kuarentena?
Regras mak ema ida tenke kuartu ida, maibe hahu kedas hosi premeiru mai laiha kondisaun sira ne’e, agora apartir hosi loron 3 liu ba maka iha fatin sira ne’e ema ida iha kuartu ida. Se governu la foti inisiativa hodi foti hotel sira ne’e para halo kuarentena, ne’e siginifika ema idak-idak bania uma, kuandu ema idak-idak ba nia uma, ninia risku ne’e boot tebes. Imajina se kazu ema 21, ema nain 17 konfirmadu positivu no nain 4 provavel. Se nain 21 ne’e hosi loron 29 Marsu sira tama mai no laiha fatin kuarentena no sira ba kedas uma mais menus nia infeksau bele habelar boot liutan.
Regras ne’e bolu saida?
Regras ne’e bolu Infection, Prevention and Control ka Infesaun, Prevensaun no Kontrola katak lolos ne’e ema sira ne’ebe prepara hahan ne’e mos tenke hatene, ema sira ne’ebe hamoos kuartu ka cleaner mos tenke hatene no tenke implementa regras 100% maibe realdade sedauk implementa ida ne’e.
