Reportajen Cricencia de Castro
Relasiona ho Polisia Nasional Timor-Leste (PNTL), ne’ebé horseik hala’o atuasaun ba professor sira ne’ebé halo manifestasaun hasoru Ministeiru Edukasaun (ME), no kaer profesores nain 14, feto 5 no mane 9 ne’e hodi kumpri 72 horas. Tanaba ne’e, Provesor Direitus Humanus e Justica (PDHJ) apela ba PNTL sira, atu liberate profesores sira ne’e inkondisionalmente, tanba sira halo manifestasaun ne’e sira nia direitu no Ministra Edukasaun maka bele esplika klaru ba sira.
Provesor Direitus Humanus e Justica (PDHJ), Virgilio da Silva Guterres hateten horseik PDHJ hetan komunikasaun husi maluk professores sira, no PDHJ haruka kedas ekipa fiskalizasaun husi PDHJ ba haree, maibé infelismente seidauk bele hasoru maluk professores sira ne’ebe iha detensaun. tanban ne’e provedor mos hato’o nia lamentasaun ba polisia ninian atuasaun hasoru professores sira, tamba la iha nessesidade polisia atu halo detensaun ba professores sira. Professores sira ba ne’ebá espresa sira nia opiniaun no sira nia direitu konstitusional hasoru entidade publiku ne’ebe ke kaer sira nia destinu entaun la iha nessesidade ba polisia atu halo apdensaun, maibé polisia iha atu garante katak manifestasaun ida ne’ebe professores sira halo ne’e la prejudika servisu ka interese sira seluk.
“Polisia sira bele esforsu atu dispersa atu ema bele fila ba uma , la presiza ba kaer sama ba rai la iha nessesidade ne’e violasaun ba direitus umanus, violasaun ba direitu konstitusional ema nian nune’e lamenta teb-tebes ho atuasaun polisia ninian halo detensaun ba professores sira, i ita hotu akompana problema ida ne’e problema estadu ninian atu haree ba nia professores sira balu nia estatutu ne’e ita sei haree kontratadu tinan sanulu depois sira senti katak sira lakon entaun sira iha direitu atu hato’o,” Dehan PDHJ Virgilio ba Jornalista sira iha salaun CNE Kolmera, Tersa 13/02.
Nia haktuir, banhira iha esplikasaun klaru apropiadu husi ME konaba sira nia servisu, no komunikasaun ne’ebe ke klaru ba professores sira ne’e konaba sira nia kondisaun, Providor hanoin demonstrasaun sei la mosu. Nune’e mós Polisia bele hamosu razaun dehan sira iha tendensia atu hamosu disturbu, polisia iha atu halo saida ka polisia tenki iha estratejia atu haree manifestasaun ne’e mosu loron, entaun polisia sira bele foti medidas hodi bele prevene atu asaun ne’e labele mosu taka portaun ka halo manifestasaun ne’e iha liur atu labele besik halo demonstrasaun uza 100 metrus ne’e.
Tanba ne’e PDHJ lamenta teb-tebs ho intervensaun polisia ninian, tanba laiha nessesidade ba polisia atu kaer ema sira ne’ebe ba halo manifestasaun tanba manifestasaun ne’e direitu konstitusional sidadaun nian. Tanba ne’e Apela ba polisia sira se bele liberta profesores sira ne’e inkondisionalmente tamba sira ba halo manifestasaun ne’e sira nia direitu. Agora problema husi Ministra Edukasaun nian atu fo esplikasaun klaru konaba sira nia estatutu ne’e, tanbasa mak sira kontratadu tinan sanulu depois derepenti la hanaruk sira nia kontratadu ne’e razaun saida-saida?.
“Tamba ami halo analiza hela konaba lei servisu laboral nian laiha kontratu ida ne’ebe kontratadu besik tinan sanulu ne’e la iha ema kontratadu ne’e masimu tinan ida ka tinan ida ho balun ikus mai integra ba funsionariu ou sai laos kontratu to’o tinan sanulu i depois halo ema ne’e hanesan dependensia tiha on aba ida ne’e, ema uza tan ema nia direitu seluk direitu ba saude, direitu ba ekonomia, interese ba kreditu sira ne’e, derepenti ita la hanaruk ninia direitu lubuk ida nia moris ba nia familia ninia oan sira, tanba tinan sanulu ne’e halo nia depende ona ba buat ne’e agora ita ba hola desizaun politika hapara, bele iha, maibé desijaun ne’e tenki estratejiku oituan molok to’o iha desizaun ne’e pelu menus iha rekrutamentu pur meritu ne’ebe ke ikus mai garante katak desizaun politika ida ne’ebe sai ne’e la fó impaktu boot atu viola ema nia direitu,” nia esplika.
iha fatin hanesan Diretór Ezekutivu HAK, Felisberto de Araújo, mos hateten, Manorin sira ne’ebe mak lubuk boot kuaze mil ital atu besik dois mil ne’e sira barak mak dedika sira nia aan hanesan voluntariamente i atu bele dehan hanesan ohin kontratadum, maibé ho durasaun ne’ebe naruk, sira ne’ebe dedika ann hanesan iha tinan 7 . 10, no balun iha tinan 12 ne’e, iha Ministru Edukasaun sesante fó konfiansa ida para atu oinsa halo kontratu ida ba sira, maibé agorala hatene desijaun ne’e bazeia ba dehan tanba professores sira ne’e, nia kontratu iha 2023 remata ona, entaun labele ona kontinua.
“Maibé ita hare’e fila-fali ita la halo asesmentu ne’ebe klean atu identifika ba ida ne’e. klaru ke kontratu hotu ona ema sei la uza ita ona, maibé ita halo evaluasaun dezempenu iha situasaun ne’ebe durante ne’e ita presiza teb-tebes manorin ema sira ne’e dedika sira nia aan voluntariamente atu halo ida ne’e. Ha’u la hatene desizaun ministra edukasaun nian ne’e bazeia ba evaluasaun dezempenua kalae, tamba ministra foin halo tomada de pose iha tinan kotuk, serake ninia ajeite sira servisu iha ministerium edukasaun ne’e halo ida ne’e kalae,” esplika Diretór HAK.
Nune’e mós HAK lamentavel tebes bainhira estabelese ka eskola sira ne’ebe mak iha ne’e, Ministeriu nunka hanoin atu tulun ba ida ne’e, maibé ema sira ne’e dedika aan oinsa mak bele tau atensaun louva ba ida ne’e. “Depois ida tan ami lamenta teb-tebes Primeiru Ministru hateten ba manorin sira katak imi kontinua hanorin ba para prosesesu ne’e la’o ba oin i ME hasai fila-fali ninia karta ida, i ami husu perguntas ida iha serake iha governu ida ne’e ME mak boot liu ka Primeiru Ministru mak boot liu”.
Alende ne’e HAK fó ona alternativu ida para buka solusaun, “presiza rewiew fila -fali ita dehan bazeia ba asuntu legal ninian para atu fo vantage no benefisiu, ita presiza atu halo evaluasaun dezempenu bai ha maluk sira agora dadauk halo manifesta ne’e komunika ho sir aida terseiru ita presiza atu tur hamutuk ha’u la hatene iha diskusaun ida ne’ebe mak entre primeiru ministru ho ministra ne’e to’o iha ne’ebe no entre manifestante ho ministra edukasaun nian to’o iha ne’ebe ita presiza dada konkluzaun ida hanesan ema dehan manan ne’e tenki manan hotu ida ne’e mak ami hanoin,”
Tanba manorin sira ne’e la lori kilat ka lori buat kroat la lori armas brankas nusa mak tenke hatudu ida ne’e, se sira ida rua mak la kumpri regras exemplu estraga bens publiku ninian ne’e, bele halo atuasaun, maibé ho sentidu ida dehan aprosimasaun persuasivu laos uza forsa. “ita ko’alia ha’u hanoin manorin sira ne’e komprende saida mak ita ko’alia ita presiza asegura deit katak sasan sira bens servisu ninian ka sasan bens publiku nian favor ida labele estraga, imi bele hakilar atu to hanusa mos labele estraga , maibe atuasaun hanesan horseik nian ne’e ita viola ona direitu umanu”. Maibé aprosimasaun persuasivu ne’e hatudu ita nia professional ita tenki komunika laos ita atu hatudu katak ita atu silu ema, ha’u hanoin ita presiza ko’alia komunika ho didiak tamba monorin sira ne’e ha’u senti komprende tanba durante ne’e sira hamrik iha oin hodi ko’alia ba ita nia oan sira ne’e hodi eduka sira , hanusa mak sira rasik la hatudu buat ne’ebe mak la ses husi sira ne’e”.
Enkuantu professora Francisca Alcina Coelho hateten, sira atu konfirma karta ne’ebé mak haruka ona ba iha ME, maibé sira to’o iha ne’eba, ema xavé portaun husi laran, ho nune’e sira mos xavé portaun husi liur, ikus mai polísia mai kaer profesores 14 ne’e no sama professor ida ba rai to’o kotuk laran bubu, no ohin kontinua manifestasaun nafatin maibe uza (achebixu) haree no hamrik deit husi dook.
“Ha’u senti triste oituan ho asaun polísia nian tamba ami konfirma de’it ami nia karta ne’ebé sai hela deit maibé la iha respostas ruma husi ME no ezize ami nia direitu, tamba iha lei hateten ona katak ami tenki hetan regime espesial maibe to’o agora seidauk iha solusaun,” tenik nia.
Tuir lei konstituisaun RDTL hateten ona, iha artigo 42 konaba Liberdade reuniaun no manifestasaun nian katak rekoñese ema hotu-hotu nia direitu ba manifestasaun, tuir lei haruka.
