Hakerek nain Higino Guterres
Introdusaun
Dalabarak liu, ita hatene de’it katak, estadu lakon osan milaun-ba-milaun tan de’it korrupsaun ne’ebé akontese tuir lei dehan. Ita nia atensaun hodi buka tuir prezuizu estadu mak aktus ilegal sira hanesan ne’eba. Maibé ita nunka konsiente katak, estadu mós lakon lerek osan lubuk ida ba gastus sira ne’ebé la merese no la justu iha instituisaun estadu sira.
Gastu injustu balun ne’ebé fó prezuizu ba estadu, ke ita mós ladun tau atensaun, ida mak gastu sira hodi selu ajente públiku sira ne’ebé halo servisu, maibé rezultadu servisu ki’ik no la hatudu. Seluk, estadu mós lakon osan lubuk ida hodi sosa fasilidade sira estadu nian ba ajénte públiku sira uza hodi presta servisu, maibé dalabarak la balansu ho rezultadu servisu ne’ebe sira halo. Gastu ida seluk mak dezeña programa oioin hodi halibur no habarak rikusoin estadu ba an.
Gastu ba rekrutamentu ne’ebé la efetivu
Rekrutamentu forsa traballu hodi presta servisu administrasaun públiku, balun gasta de’it osan estadu, maibé rezultadu servisu la efetivu-mukit tebes. Rekrutamentu ida mak funsionariu sira ne’ebé la liu husi vaga (bolu de’it). Katak, rekrutamentu ho kualidade familiarizmu, partidarizmu, no izmu sira seluk tan.
Rekrutamentu ida ne’e halo estadu lakon osan oituan ba selu ema sira ne’ebé nia kualidade servisu la serteza. Ema ne’ebé bolu ba servisu ne’e atu iha kapasidade ka laiha mós mahukun sira bou hamutuk ba de’it fatin servisu. Salariu mós deside tuir mahukun sira nia hakarak. Belun balun dehan, “iha instituisaun balun, asesor ‘rihun-rahun’, simu salariu delek, maibe rezultadu servisu la refleta ba sira nia salariu”. Faktu mos hatudu, instituisaun balun, ema na’in lima to’o neen, halo de’it servisu ema ida nian. Depois ema ida simu salariu ema na’in rua, na’in tolu nian. Ema balun nia servisu lori de’it dokumentu ba mai, balun nia funsaun copy no print dokumentu de’it.
Gastu no prezuizu seluk ida mak estadu rekruta funsionariu ho status kontratadu no permanente sira ne’ebé la haree didi’ak nia kualidade. Iha lákunas ki’ikoan ida ne’ebé instituisaun estadu sira sei hasoru ohin loron ne’e mak kriteria sira ne’ebé ladun justu no adekuadu iha prosesu rekrutamentu funsionariu públiku hodi hetan ema ne’ebé iha kualidade di’ak halo servisu, inklui mos avaliasaun servisu ne’ebé dalabark mósla profesional.
Ba ha’u, buat ne’ebé ita presiza avalia ho didi’ak mak kriteria sira ba rekruta ajénte públiku sira no oinsa hanaruk sira nia kontratu. Dalabarak liu, ita sempre tau atensaun liu ba kriteria sira hanesan, esperiensia servisu minimu tinan 3 liu, kualifikasaun literaria mínimu iha lisensiatura, iha sertifikadu treinamentu no formasaun ruma no seluk tan. Ita nia hanoin, dalabarak liu domina no influensiadu liu ho buat formalidade sira hanesan ne’eba, duke ita avalia ema ho kapasidade intelektuál ne’ebé ema iha, vontade no entuziasmu, produtividade no kreatividade pesoál sira, ne’ebé ita bele uza hodi produs rezultadu servisu ne’ebé di’ak no inovativu iha instituisaun.
Ita nunka konsiente katak, dalaruma ita rekruta ema ho baze esperiensia servisu barak ona, barak (la’os ema hotu) mós mai ho mentál ida pragmatizmu- hanoin buka mak salariu di’ak, kakutak osan de’it, duke sakrifisiu hodi serví públiku. Balun mental sobrevivensializmu- buka kabun, han, hemu, moris no mate. Balun mai ho karakter ‘loud laborer’- gosta ko’alia mak barak, duke halo servisu. Hirak ne’e kontribui ba estadu ne’e gastu de’it osan ba ema ne’ebé lori mentál konsumerizmu, la kontribui ba produz buat ruma hodi serví povu.
Ha’u mós preokupadu oituan ho ita nia sistema ida hatuur funsionariu permanente iha instituisaun estadu sira no avaliasaun sira ne’ebé uza liu fuan, duke profesionalizmu. La’os tanba ita labele iha funsionariu ho status permanente, maibé ita nia sistema hatuur funsionariu sira ho kondisaun sira hanesan ne’e iha sosiedade ida ohin loron, halo ema barak sai ego boot no barukteen halo servisu.
Ema ne’ebé status ajente públiku permanente no servisu kle’ur iha instituisaun ida, balun (la’os hotu-hotu) bele domina no konsidera instituisaun ne’ebé nia haknaar an ba hanesan tiha sira nia propriedade privada. La iha ema ida bele volante sira halo servisu. Sira atu halo servisu ka la halo, atu halo barak ka oituan, buat sira ne’e depende fali ba sira nia hakarak. Sira iha prestijiu ida status permanente perante iha lei nia okos, ida ne’e halo sira iha poder boot oituan iha instituisaun estadu hodi orienta an rásik.
La’os de’it tanba status ida ne’e, maibé mós iha ajénte balun ne’ebé iha poder simboliku oituan, tanba sira nia pasadu involve iha funu. Sira ne’e kuandu la halo servisu, depois sistema bele di’ak atu regula sira, sira bele uza sira nia poder simboliku hodi domina.
Gastu ba sosa no uza sasan estadu la adekuadu
Ha’u haree lakunas boot ida ita gasta osan estadu la adekuadu no fó prezuizu ba estadu, ida mak prosesu aprovizionamentu hodi sosa no hatama sasan sira instituisaun nian. Normalmente, instituisaun estadu sira presiza atu sosa ekipamentu ruma hodi fasilita halo servisu mos tenke fó ba kompana mak sosa ka hatama, duke instituisaun mak sosa no hatama rásik. Sistema ida ne’e, la’os de’it hamosu korrupsaun sira ne’ebé ko’alia iha lei, maibé sistema ida ne’e halo estadu lakon barak no fó lukru boot ba kompaña sira. Ezemplu- Lap top ida nia folin ne’ebé ita bele sosa rásik iha merkadu dolar atus-lima, maibé kuandu ita tender tiha ba komapaña, bele sa’e to’o dolar rihun-ida-resin no liu.
Kestaun seluk ida mak, sistema ne’e la’os de’it fasilita lukru boot ba kompaña, maibé halo lento servisu intituisaun estadu nian. Prosesu sosa sasan, kuandu ita sosa rásik, ita bele foti loron ida ka rua hatama ona sasan, maibé fó ba kompaña bele dura fali to’o fulan ida ka rua. Ita atu halo servisu ho lalais, labele la’o, tanba ita hein prosesu tender kle’ur no hein sasan kle’ur demais husi kompaña sira.
Alein ida ne’e, lákunas seluk ida mak utilizasaun patrimoniu estadu nian. Iha instituisaun estadu, barak mós gasta osan estadu hodi sosa no uza sasan sira la iha efikasia no efisiénsia. Funsionariu ida bele uza laptop/ komputador rua hodi halo de’it servisu administrasaun nian. Aat liu-tan funsionariu ne’ebé halo servisu uza de’it aplikasaun ka programa word, excel, power point no acces internet sira ne’e mós uza lerek lap top ne’ebé ho nia espesifikasaun boot ka aas. Ha’u haree, funsionariu sira balun uza lap top ho kapasidade 8 megabite ba leten, maibé sira nia servisu mak hakerek karta oan ne’e, relatoriu no barak liu halimar mak facebook ho youtube.
Gastu tempu
Ema balun dehan, la tama servisu tuir tempu ne’e konsidera nu’udar korrupsaun ida. Funsionariu ida tama servisu tuir tempu servisu mak funsionariu ne’ebé hatudu nia prestasaun servisu di’ak hodi serví públiku. Ba ha’u, argumentu ne’e iha nia rasiosinu oituan, maibe la’os absolutamente loos. Servisu balun presiza duni ita nia disiplina iha tempu. Maibe ida ne’ebé sai kestaun boot liu ba ha’u mak rezultadu servisu. Baibain ema dehan output husi servisu ne’ebé halo mak saida. Ita bele disiplina iha tempu, maibé ita nia rezultadu servisu la balansu ho tempu servisu ne’ebé ita iha, ida ne’e konsidera ita gastu osan estadu nian, maibé la iha efeitu ida ba públiku.
Tanba ne’e, iha pontu rua ne’ebé presiza ita avalia ho didi’ak. Se ema ida tama servisu pontuál, ita tenke haree, nia rezultadu servisu mak saida? Nune’e mós nia rezultadu servisu ne’ebé nia halo, iha kualidade no benefisiu ba sosiedade ka lae? Se fo servisu ba ajente públiku ne’e halo, to’o tinan ida remata, tama servisu tuir oras servisu nian, maibé la produz buat ruma mós hanesan de’it, estadu gasta osan saugati. Sé ajénte públiku ne’e konsege produz produtu ruma, maibé kualidade la iha no la iha benefisiu mós hanesan de’it, nia kontribui hela ba prezuizu estadu.
Gastu ba perdiem
Ha’u haree, ajénte públiku balun moris di’ak, tanba de’it osan ida perdiem. Perdiem loloos uza duni ba nesesidade servisu balun, maibé perdiem mós bele halo ema riku matak ho atividade viajen ne’ebé la importante. Ajénte públiku ida bele halo programa tuir nia hakarak de’it ba munisipiu ka estranjeiru. La’o ba monitoriza projetu ida rua iha munispiu ne’ebé loloos halo loron ida, bele halo orariu la’o semana ida ka rua nian. Halo de’it enkontru ka partisipa konferénsia internasionál ida, ne’ebé loloos bele halo liu-husi online mós, bele halo programa viajen direta semana ida lae rua ba leten. Buat sira ne’e hotu ajénte públiku ida bele halo intensionalmente hodi habarak nia riku. Ida ne’e nu’udar aktus ida ne’ebé kontribui makaas mós ba estadu hetan prezuizu, maibé ita dehan di’ak hela. Ha’u observa, buat sira ne’e sai tiha kultura ida iha instituisaun estadu sira.
Konkluzaun
Estadu hetan prezuizu la’os de’it aktus korrupsaun boot sira ne’ebé kontra lei, maibe estadu mos hetan prezuizu ba mal gastus ki’ik sira ne’ebé dalabarak kontribui rasik mos husi sistema ne’ebé ita rásik kria, inklui ita nia neglizensia hodi utiliza sala rekursu ema no fasilidade ne’ebé ladun iha kualidade di’ak hodi presta servisu ne’ebé benefisiu ba públiku iha administrasaun públika.
