Reportajen Umbelina dos Reis
Arte kriativu nu’udar matenek iha ema ida-idak nia aan, ne’ebé nia dezenvolve hodi halo sai buat kamo’ok ida ne’ebé bele atrai ema, ida ne’e bele liu hosi pintura, artezanatu, soru no seluk tan.
Ema balu iha kbiit arte, sira halo hodi pasa tempu, balu tanba hobby i balu mos aproveita sira nia arte hodi hetan osan no fo servisu ba ema seluk. Hosi kbiit arte hirak ne’e, joven Ossu oan ida, iha matenek arte, artezanatu nian. Nia mak Agosto Patricio de Carvalho (42) hosi munisípiu Viqueque, Postu administrativu Ossu.
Nia iha kriatividade ne’ebé kapas tebes, ho ai-maran no nuu kakun nia transforma sai fali sasan ne’ebé úniku, no aproveita fa’an no promove nia arte hirak ne’e. Ho ida ne’e, Agosto tula nia arte ne’e ba bus ho laran ksolok hosi foho ne’ebé koñesidu ho naran foho Mundu Perdidu to’o ba sidade Dili hodi fa’an nia kreatividade ne’e.
Antes tama ba Becora terminal nia laran susar tebes tanba laiha fatin hodi rai nia sasan ba, maibé nia haksolok nafatin tanba nia ho nia sasan to’o ona sidade Díli. Dadersan nia doku nia xapeo hodi tahan loro-matan hodi leba nia saku be nakonu ho nia arte no la’o ba merkadu Becora laran, fatin laiha nia atu tuur ba, maibé nia viziña balun fa’an produtu lokal iha baraka ki’ik oan ida nia leten, ho jeitu fiar an no hamnasa nia koko la’o besik hodi konversa halimar hodi atrai nia belun viziñu nia laran to’o nia mos tara nia arte kreativu ka nia sasan hirak ne’e ba baraka ki’ik ne’e no helik an ba.
Agosto hateten, hanesan joven ida tenki kria rasik servisu ba ita-nia an no ba ita nia maluk, labele buka servisu garante de’it ba governu ka estadu, nune’e hanesan joven ida loro-loron halo atividade arte transforma ai-maran ba bikan, kanuru boot, kopu, babadok no transforma nuu kakun ba kofre, xikra no buli.
Iha nia barak oan nia okos ne’ebé hakmatek nia konta ba Neon Metin katak, hosi aktividade hirak ne’e mak halo nia orgullu ba nia an hodi harii grupu ida ne’ebé bele tulun liutan nia kreatividade hirak ne’e, iha nia moris fatin Ossu.
“Ha’u orgullu ba ha’u nia an rasik tanba harii grupu Arte Kreativu Patrimóniu Kultural Kailitiana Mundu Perdidu (AKPKKMP) iha 2009, mezmu nível edukasaun ki’ik liu, la remata pre-primária, maibé konsege kria ona kampu de traballu ba maluk joven sira ne’ebé servisu hamutuk ho ha’u, kuaze ema na’in neen, ema na’in ida kada loron ha’u selu $5 dollar.”
“Sasan ne’ebé transforma hosi ai-maran no nuu kakun hanesan bikan ne’e presu $12 dollar, xikra $2.50 cen, kofre $2.50 cen, kanuru boot $1.50 cen no babadok $25 dollar, mapa Timor-Leste $25 dollar no kalun letra $1 dollar.” Augosto konta ba Neon Metin, iha merkadu Becora terminal, sexta-feira, 19/04.
Nia dehan, dala-ruma ema pesan konaba bikan to’o jogu neen ka hitu hanesan ne’e sira uza manual mak halo de’it to’o kalan boot tuku 12 hafoin deskansa. Sasan sira ne’e biasa fa’an iha merkadu, munisípiu no tempu feira ruma. Fulan ida sira bele hetan rendimentu masimu $4000 dollar. Osan ne’ebé hetan hosi atividade refere balun selu ba staff na’in neen no balun uza ba nesesidade uma laran.
Mane isin metan ne’e mos, ho nia kreatividade ne’e bele bele ukir letra A to’o Z, ukir ema nia naran, rai nia naran no seluk tan tuir kliente sira hameno.
Nia rekomenda ba parte relevante sira katak tenki prepara mos fatin ba joven sira ne’ebé iha inisiativa rasik halo sira-nia aktividade kreativu ka ba ema sira ne’ebé iha abilidade arte, nune’e ema estranjeiru sira mai vizita rai Timor karik bele sosa ita nia produtu sira ne’e.
“Nune’e mos mensajen ba joven sira katak tenki iha inisiativa rasik halo atividade ruma liu hosi voluntáriu mak foin bele hetan valor no rezultadu, hanesan joven labele dependensia de’it ba inan-aman.”
Nia Grupu refere hetan apoiu orsamentu $3000 dollar no material balun hosi Ministério Turismo, Comércio e Indústria (MTCI) iha tinan 2023, hodi hala’o sira-nia aktividade arte ne’e to’o ohin loron.
