Estudante hosi Universidade Melbourne visita Umunira hodi aprende sistema geolojia no mos geografia Timor nian. Iha visita ne’e, alein de aprende kona ba sciensia, estudante sira mos iha opurtunidade hodi apresia furak Umunira nian, no mos rona istoria povo rai nain kona ba fatin ne’e.
Umunira mak lagoa bot liu iha Suco Com. Lagoa ida ne’e ema barak mak seidauk hatene, liliu ema sira ne’ebe laos hela iha Com, no mai hosi munisipiu seluk. Bainhira ema vizita Com, ema nia preferensia sei ba liu tasi ibun, hodi haree furak tasi nian. Ema ladun hatene, no ema local sira mos la fo koinese kona ba sira nia potensia turistiku sira seluk, hanesan Lagoa Umunira.
Umunira la dook hosi tasi ibun Com nian. Ema lao ain 300 – 400 metru ema bele to’o ona ba fatin ne’e. Lagoa ho luan besik hektares 1 ne’e, iha ninia furak rasik. Diskonfia bee iha lagoa ne’e mistura entre bee midar (fresh water) ho bee mer (sea water). Bee midar mai hosi bee matan sira mak iha fatin foho leten Umunira nian no bee midar sae hosi tasi mak mai. Iha lagoa ne’e fatin ba unggas, boek, no mos tuna hodi moris ba, no haleu ho ai-parapa. Sistema fatuk haleu Umunira no ho tane bee ne’e mak sistema kars (ahu-ruin).
Membru Conelho de Suco Com nian, Francelino da Cruz hatete konta tuir dehan, “iha malae ida hosi Amerika mak pernahmai luku tun ba lagoa ne’e. Nia hetan boek mutin kik barak iha bee okos. Malae ne’e dehan, boek ne’e so Timor deit mak iha. Malae ne’e mos informa sira katak nia bele nanin hosi bee nia okos hodi ba sai fali iha tasi Com nian.” Istoria ida ne’e Marcelino mak konta tuir fali maibe seidauk iha serteza loloos saida mak iha bee ne’e nia okos. Kona ba visita malae ne’e nian, ema seluk iha Suco Com mos konfirma ida ne’e.
Seidauk iha estudu spesifiku ruma kona ba lagoa Umunira. Bee nia klean tun ba rai okos mos ema ida seidauk hatene iha metru hira. Maibe hosi sinais fatuk nian ne’ebe bee to’o ba baihira nakonu, hatudu katak bee bele nakonu sae metro 2 resin bainhira nakonu (sukat hosi tempu bee Umunira menus). Ema ida seidauk hatene nia klean tun ba kraik, bainhira bee menus. Membru Concelho de Suco ne’e esplika katak bainhira tasi sae, bee Umunira mos aumenta. Nune’e mos iha tempu udan.
Ema local sira ka populasaun Com nian fiar katak Lagoa Umunira ne’e lulik. Iha Com iha Lagoa ida tan mak besik malu ho Umunira, Lagoa ne’e naran Utchanira. Umunira signifika bee mate nian, no Utchanira signifika bee oho nian. Lenda ne’ebe hakerek hosi ema Portugues ida hatete katak bee iha Lagoa Umunira no Lagoa Utchanira mai hosi ran maun-alin nain 2, Mua-Tchalu ho Maka-Tchalu mak hetan oho. Iha Com mos iha tan Lagoa kik ida ho naran Luaira.
Potensia turistiku Com nian ne’e bainhira dezenvolve ho diak bele tulun komunidade nia moris. Maibe dezenvolvimentu turizmu iha Com presija tau konsiderasaun ba dezenvolvimentu ema iha suco laran no mos sira nia kultura. Oras ne’e dadaun sira depende deit ba peska no mos batar. Populasaun mos hakiak animal, barak liu mak hakiak manu no fahi. Rendementu ba maneira buka moris ne’e depende ba klima no mos sistema transportasaun publik nian. Labarik barak mak eskola iha inisiu, iha nivel primaria nian, maibe sira barak mos la kontinua eskola bainhira nivel eskola aumenta ba sekundaria no universitariu. Nivel alfabetizmu feto nian mos sei a’as.
