Reportajen David da Costa
Prezidente Repúblika (PR] José Ramos-Horta, hateten, iha simeira assembleia jerál Organizasaun Nasaun Unidas ba dala 78 iha Nova Iorke ne’e, Organizasaun Mundiál Saúde (OMS) nian ko’alia iha simeira hamutuk ho parseiru sira kona-ba moras hanesan dengue, malária, no mós tuberkoluse. No tuir estatéstika OMS nian ne’e Timor-Leste problema tuberkolusa ka TBC ne’e maka númeru aas iha Timor.
“OMS tau matan liu ba moras ne’ebé bele kura hanesan Dengue, Malária, Tuberkoluse, tanba iha estatéstika Timor nia problema Tuberkoluse TBC ne’e aas tebes-tebes, iha mós dadus estatéstika ne’ebé OMS aprejenta, ita nia, Ministra Saúde mós partisipa iha enkontru ne’e dadus barak pozitivu iha Timor Leste nian,” dehan Prezidente Repúblika José Ramos-Horta ba jornalista, iha Salaun VIP Aeroportu Internasionál Nicolau Lobato, Komoro, Tersa 26/09.
Nia haktuir, progressu tinan hira nia laran mas problema sira ne’e ligadu ho nutrisaun, ligadu bee moos, ligadu ijene uma, hanesan bee laiha bee moos, bee ne’e bakteria barak ne’e kontribui ba sub-nutrisaun. Tanba, sub-nutrisaun la’ós de’it hahán, problema oi-oin iha uma laran la ijiene, entaun sei haree ho OMS halo tiha ona planu, kampaña bo’ot atu tinan lima mai ne’e investimentu maka’as liu iha saúde preventiva atu moras barak ne’ebé bele prevene de’it.
Nune’e, mós ho edukasaun ijiene, no Tuberkoluse problema bo’ot ida iha Timor Leste, dala barak ko’alia ema sira atu ba li’ur, servisu iha Austrália halo teste barak hetan Tuberkoluse, nomós halo rekrutamentu ba forsa armada balun la liu tanba iha TBC.
Alende ne’e, iha simeira Nova Iorke, Xefe Estadu mós ko’alia SDG dezenvolvimentu nian, enkontru ne’ebé organizadu husi OMS no G7† nian. Depois enkontru bilaterál balun ne’ebé delegasaun TL partisipa maka’as, maibé reuniaun balun MNEK mak lidera.
“Ha’u nia partisipasaun ho grupu seluk hanesan billionáriu bo’ot Amerikanu nia oan, nia mak agora kaer fundasaun tinan 90 ona, tinan ida nia laran ne’e nia grupu ida mai Timor, dala hira kedas atu haree no ajuda Prezidensia, Governu haklean ita nia vizaun nesésidade ba dezenvolvimentu sira halo tiha ona dokumentu ida kona-ba modernizasaun ita nia ekonómia, dijitalizasaun,” nia esplika.
Entretantu, Xefe Estadu mós enkontru eis Primeiru Ministru Inglatera ne’ebé sei destaka elementu ida ka tolu mai Prezidensia, atu ajuda moderniza institutusaun funsionamentu Prezidensia, ajuda mós Prezidente Repúblika hanoin ba estratéjia diplomátika ne’ebé Prezidensia bele explora, halo inistiva iha planu internasionál. Bainhira ko’alia ba SDG no planu estratéjia dezenvolveimentu nasionál ne’ebé hahú implementa iha 2011 ho governu AMP. Tanba iha 2009-2010 primeiru governu maun bo’ot Xanana lidera governu AMP ne’e hahú tiha ona primeiru konsulta nasionál, Timor Leste tomak aprova planu dezenvolvimentu estratéjia ne’ebé hahú iha 2011 to’o 2030.
“Se haree planu ne’e haree iha SDG kuaze buat hotu-hotu iha SDG ne’e iha tiha ona, planu estratéjia dezenvolvimentu nasionál, buat balun iha progressu bo’ot ita nian mak eletrifikasaun to’o 96.1% teritóriu nasionál. Hanesan estrada tanba laiha dezenvolvimentu, sei laiha buat rua laiha istória rai hotu-hotu nian sempre tinan atus ida liu ba, atu dezenvolve rai ida buat rua ida estrada, ida fali eletrisidade,” nia haktuir.
Tanba, buat barak ita halo tiha ona no halo daudaun no sei haklean liu tan, mas buat balun seidauk eziste progressu, ida mak sub-nutrisaun, edukasaun.
“Problema mós ita nia kapasidade iha implementasaun, rekusu umanu governu bele iha vizaun, bele tau orsamentu di’ak maibé institutusaun orsamentál dala ruma lakon responde ba governu rasik nia mehi, nia vizaun. Tanba ne’e mós progressu ne’ebé halo ne’e iha planu estratéjia dezenvolvimentu nasionál haree iha SDG mas ne’e mós impaktu negativu balun ne’ebé la’ós ita nia kontrollu saida mak atu halo atrazu bo’ot ba dezenvolvimentu mundiál inklui Timor Leste,” nia esplika.
