Reportajen Joanina Casamiro
Centro Nacional Chega Instituto Publiku, (CNC,I.P) Servisu Hamutuk Ho Ministerio da Educação hodi fó Formasaun kona-ba matéria Direitu Umanu nia ba Manorin na’in hamutuk 75. Ho Objetivu husi Formasaun ne’e atu introdus ba manorin sira kona-ba materia istoria ho direitu umanu nian no sai hanesan referensia ida atu aumenta manorin na’in sira-nia materia hodi hanorin ba estudante sira atu hatene istória pasadu nian.
Direitór Ezekutivu CNC, Hugo Fernandes dehan, Objetivu prinsipal mak oinsa kontinua hato’o ba manorin sira liu-liu ba materia siénsia sosiais ho istoria direitu umanu nian kona-ba saida mak hakerek ona iha kuríkulu ne’ebé Ministeriu Edukasaun mak desenvolve. CNC ho INFORDEPE halo ida ne’e atu aumenta tan materia sira iha livru no manual hodi nune’e manorin sira iha referensia atu hanorin ba estudante sira.
“Formasaun ne’e bele kria rede manorin ida ne’ebé bele fahe no troka informasaun ba malu bele komunika ba malu fahe esperensia ba malu, klaru katak informasaun ne’e sei halo loron lima hanesan manual ho material ne’e balu foun. Entaun ho rede ida ne’e ita hein katak sira bele kontinua komunika ba malu, ne’e mak objetivu husi formasaun ida ne’e ba manorin segundu Sekulu nian,” hateten, Diretór CNC Hugo Fernandes, Iha Salaun CNC Balide, Segunda 15/04.
Nia hateten tan, Depois de formasaun estabelese rede ne’e halo mos hanesan grupu Watsahap nian hodi akompañia oinsa komunika ba malu. Tanba CNC ho INFORDEPE iha ekipa ida kona-ba avaliasaun halo vizita regular atu haree oinsa manorin sira ne’e aplika duni materia ne’ebé sira simu ne’e, no siklos de programa ida kompletu kuandu to’o iha aspetu ida avaliasaun nian tanba aspetu monitorizasaun, avaliasaun ne’e programa ida ne’ebé di’ak.
Nune’e mós iha manual ne’e introdus lala’ok oin-oin istoria ne’e la bele hanorin iha aula laran de’it, maibé lori mos estudante sira sai ba vizita fatin istoriku sira bele lori ema sira ne’ebé hatene kona-ba istoria bele konvida sira ba eskola konta istoria sira iha aula laran.
Iha fatin hanesan Prezidente INFORDEPE Domingos Martins mos haktuir, formasaun ida ne’e sei lori explora istória sobre luta ba Timor-Leste ninia independensia, atu kumpriende dinámika no antesedente sira husi kolonializmu portugués no indonésia, hodi selebra espiritu ho tan valores oioin ne’ebe fundamenta konkista Timor-Leste ninia independensia. Durante loron hirak liu ba INFORDEP esplora topiku oioin ne’ebe relevante, hahú kedas husi kestaun ambiental, Istória kona-bá kolonializasaun husi nasaun entranjeiru sira hanesan Portugal, Olanda ho Japaun, nune’e mos ho esforsu oioin husi Timoroan sira hodi hadau independensia no implikasaun husi okupasaun Indonesia.
“Ita-mos sei aprende sobre importansia solidaridade husi nasaun oioin hodi apoiu ba luta unkun rasik- a’an nune’e mos importansia husi aspetu Direitus Umanu tuir kontestu istória atual. Matéria hirak ne’e hotu sei fo baze ida ke klean no forte ba professores sira, hodi inspira jerasaun foun kona-bá importansia kumpriende istória hodi dezenvolve komunidade ida-ne’ebe justu no hatene ninia kultura,” nia esplika.
Nia esplika liu tan katak, iha okaziaun ida ne’e katak depois termina formasaun iha loron lima, sei estabelese rede Manorin istoria iha ida-ida nia Munisípiu ho nia objetivu principal oinsa profesores sira ho CNC-INFORDEPE atu explora diak liu tan material didatika no oinsa hanorin ho efetivu no efisiensia rasik mak sei kria aula atrativu ida no explora alunu sira hodi kompriende istoria pasadu nian.
Ho ida ne’e, durante iha formasaun sei buka-hatene signifikadu husi istória loloos ho sentidu luan no sei buka kumpirende konteúdu ba aprende istória ne’e rasik ema hotu presiza ko’alia ho liafuan ida deit hodi hametin unidade entre Timoroan, ho nune’e bele lori foinsa’e sira ba futuru Timor-Leste ida nabilan ne’ebe mak hadomi paz, prósperu no diak ba povu tomak hodi halo transformasaun ba edukasaun istoria ba dame iha sosiedade nie leet.
“Liuhusi formasaun istória ida ne’e, espera katak ita hotu bele intende liu-tan sobre importânsia hodi prezerva no valoriza valores istoriku sira, nomos hodi guia ita ba konstroe nasaun ida ke forte no dignu,” nia hateten.
