Reportajen Joselina, Silvino no Zemila
Baku, tuku, hakilar no hirus mak halo ba Maria (idade 42) husi nia la’en, halo nia sofre tempu naruk, no sai vulneravel liután. Maria simu hahalok at sira ne’e hotu ho matan wen deit, nia la brani atu dehan lae ba nia laen, moras iha ninia isin lolon no moras iha nia hanoin tahan mesak deit. Ida ne’e mak realidade moris Maria nian, nia leba ida ne’e iha nia moris to’o ohin loron tanba hahalok violénsia doméstika mak nia laen halo.
Maria hela iha nia rezidénsia iha area rurais Baucau nian, dook husi Posto Administrasaun Quelikai no dook moos husi munisipiu. Nia iha oan nain nain rua, oan feto harii ona uma kain no oan mane dadaun ne’e, hala’o nia estudu iha Ensinu-Sekundária.
Durente moris hamutuk ho nia laen Maria sai vulneravel liu, tanba hahalok ne’ebe nia hasoru halo nia kbiit laiha atu satan nia moris no moris haksolok. Nia la’en basa nia bebeik, nega nia domin, no nia hakarak fahe malu ho Maria. Naha todan iha Maria nia kabaas leten, bainhira nia laen husik nia, Maria tenke fera ulun hodi hodi luta ba nia moris no oan nain rua to’o boot, dalaruma mosu tiha hanoin negativu iha nia ulun laran, hakarak halo abortu ba nia bebe iha kabun laran, no hakarak fa’an nia oan mane.
Istoria harii uma kain Maria nian laos hahu ho gosta malu, hadomi malu, no halo desizaun ho nia namoradu hodi moris hamutuk nudar fen ho laen. Ba Neon Metin Maria konta katak ninia istória forma familia, tanba akontese kazamentu forsadu husi parte nia laen. Nia hetan ameasa bele hetan oho, se Maria la kaben ho nia. Forsadamente Maria ho nia laen forma familia iha tinan 1999, no fahe malu iha tinan 2008.
Maria haktuir istoria oinsá nia bele kaben ho mane ne’e. Iha tempu okupsaun Indonesia iha tinan 1998, nia sei joven halo viajen ho Bis husi Baucau mai Dili, hodi buka moris tanba nesesidade uma laran nian. Nia fa’an hahan produtu lokal iha Merkadu Lama, agora dadaun ho naran Sentru Konvensaun Dili (CCD), hodi hetan netik osan atu sustenta moris uma laran nian.
Loron ida iha ninia viajen husi Baucau mai Dili ho bis, teki-teki ajudante ka konjak bis nee, tau laran ba Maria, tenta tutuir nia, maibe momentu ne’eba Maria lakohi, tanba nia sente ajudante ne’e otas nurak liu. Tun husi bis mos mane ne’e tenta lao tutuir nia hela deit to’o iha Merkadu Lama, no hatete ba Maria hakarak forma familia.
“Iha momentu ne’e ha’u nafatin lakohi ho hanoin ida katak nia idade ki’ik liu. Tempu ne’ebá ha’u nia idade 27, no nia idade 20. Signifika nia sei laiha responsabilidade ba futuru, maibé nia ameasa ha’u, katak karik ha’u lakohi nia sei oho ha’u” dehan Maria ba jornalista Neon-Metin iha nia hela fatin (06/03).
Ho ameasa ne’e, Maria sente tauk, ikus mai nia foti desizaun hodi moris ho mane ne’e, maibe nia dehan ba mane ne’e atu hasoru ho nia familia, no sira nain rua ba duni hasoru familia iha Baucau.
Tempu lao dadauk, no iha loron ida Maria isin rua, nia hanoin ida ne’e sei halo sira rua kontente, maibe la akontese. Bainhira bebe iha kabun laran fulan ida, sira rua hahu hasoru problema uma laran, laiha osan ba sira nia nesesidade, Maria hahu sente la haksolok. Maria nia laen deside fila ba Dili hodi buka osan. Maria nota katak hahalok ne’ebe mane ne’e halo, koko atu hado’ok an, nia laen mos la haruka osan ba Maria ne’ebe isin rua hela.
Maria hein ba hein maibe laiha novidade husi mane ne’e, nia desidi mai Dili hodi buka tuir mane ne’e. Nia hakarak husu nia laen nia responsabilidade, maibe liafuan ne’ebe mane ne’e koalia soke Maria nia fuan, tanba mane ne’e hatete lakohi ona moris ho nia.
“Hau simu realidade ne’e hili dalan ba fali Baucau, hela ho apá, tanba ama mate ona”, tenik Maria.
Ho nivel edukasaun ne’ebé la to’o iha universidade, atu sobrevive iha nia moris, nia halo to’os, nune’e bele hetan netik osan ho ai-han ruma, atu bele han.
Too fulan 9 bebe feto ida moris, no Maria hela ho nia familia, maibe osan laiha atu sosa labarik nia nesesidades. Nia dedisi rai hela oan ba nia tia iha Baucau, no fila mai Dili hodi fa’an hahan hanesan antes. Maria nia moris lao nune’e deit, ho esforsu oinoin no tulun familia nian konsege haree nia oan feto.
Bainhira Timor livre husi Indonesia, to’o akontese krizi politika iha tinan 2006, mane ne’ebe abandona Maria ho nia oan, komesa hakbesik an ba Maria hodi hakru’uk husu, atu simu fali nia hodi moris hamutuk. Maria lakohi tanba trauma ona ba buat ne’ebé akontese ba nia iha pasadu. Maria hakarak buka osan deit hodi haree nia oan feto nia moris, ho hanoin ida katak maski nia moris mak ladi’ak, maibé oan nia futuru moris tenke di’ak. Maibe Maria la hatene tanba sa no oinsa nia simu hikas mane ida ne’ebe abandona nia ba nia laen.
“Maibé nia halo saida ba ha’u karik, ikus ha’u simu tan nia hodi kontinua tan forma família, no fim ami hetan tan oan daruak. Bebe foin fulan ida iha isin nia, komesa hadook-an tan ona, no la preokupa. Ha’u laiha ona kbiit atu kontinua moris ho oan na’in-rua, tanba kapasidade ekonomia la sufisiente no mesakdeit ne’e forsa la to’o haree oan sira,” dehan Maria.
Maria sente laiha forsa duni atu hatutan nia moris, tanba tenke tau matan ba oan nain rua, nia hahu hanoin karik oho deit ona ninia oan iha kabun laran,
“Hau koko nono bee hodi hanas ba kabun atu bebe iha knotak ne’e abortu tiha, maibé bebe la abortu. Entaun nia foti tan ai-moruk tradisonál ida hodi daan hanas tan ba nia kabun. Tempu hau halo ida ne’e felizmente hau nia kolega negosiante na’in-rua hetan, hodi konsola hau katak, hahalok ne’ebé hau halo ne’e sala boot, tanba bebe ne’e anju ne’ebé la sala no labele estraga kosok-oan ne’e”, Maria haktuir istoria salvasaun husi nia kolega negosiante.
Maria laran moras no la sente iha kbi’it atu kontinua moris hanesan ne’e. Nia mos la satisfás ho situasaun ne’e, tanba mane ne’e moris fali ho feto seluk. Nune’e nia deside hato’o keixa ba polisia kona ba hahalok nia laen nian, maibe polisia husu evidensia no Maria la hatene oinsa mak hatudu evidensia, nune’e polisia husu nia fila ba uma.
“Ami fila husi kantór polísia ha’u husu tanba sá Ó halo nune’e mai ha’u, nia hatan katak nia domin ba ha’u laiha ona. Entaun iha loron ne’e ha’u laiha ona esperansa atu kontinua moris, tanba oan primeiru ha’u fó hela ema seluk mak haree no oan segundu ne’e moris tan sé mak atu haree no tau matan” Maria haktuir ho laran triste.
Iha kazu hanesan ne’e loloos ne’e Maria rasik bele sai nudar evidensia ba nia keixa. Maibe polisia iha tempu ne’eba karik la kumprende oinsa mak atu proteze vitima violensia domestika no feto vulneravel. Iha situasaun hanesan ne’e husik feto sira hanesan Maria kontinua moris ho todan ida ne’ebe la justu.
Maria nia moris hetok susar liu tan, no kbiit lato’o ona atu fila ba munisípiu, maibé sente ladi’ak tanba aman mesak no katuas ona, sé mak atu tau matan? iha momentu ne’eba, nia hanoin ladi’ak hakarak faan nia oan-mane. Tempu ne’eba situasaun krizi no hahan mos susar, maibé ho grasa Maromak nian, nia kolega sira nafatin suporta nia. Ho apoio kolega sira nian nia hahu simu nia realidade, nia tenke pasénsia, hakarak ka lakohi simu realidade tanba ne’e mak prosesu moris.
Husi esforsu ne’ebé Maria halo ba nia no oan nain rua, nia sente kontente. Maske moris mesak ho oan nain rua, maibe vitoria ida ba nia tanba bele hare oan sira ho responsabilidade ne’ebe boot, to oan feto forma familia, no oan mane kontinua eskola iha Sekundaria iha Dili, tanba nia hakarak nia oan goza nia direitu ba nia moris.
Moris laiha rohan ba Maria atu kontinua hatutan nia moris, nia fila liman hodi hamoris nia uma laran. Nia halo negósiu fa’an obralan no faan dosi, tanba nia iha mehi hakarak oan mane ba eskola iha universidade.
Relasiona ho violénsia doméstika ne’ebé Maria H. Soares hasoru, Neon Metin halo konfirmasaun ho Flora S. Menezes nu’udar Koordenadora Unidade Peskiza Legál husi Programa Monitorizasaun ba Sistema Judisiál (JSMP, ba Neon Metin nia esplika, lei kontra violénsia domestika ho forma 4 maka violénsia psikolójiku, fíziku, ekonómiku no sexual.
Violénsia ne’ebé feto hasoru, la’ós katak vítima ne’e tenke iha kanek iha isin maibé hanesan polísia bainhira hetan keixa tenke halo identifikasaun ba vítima hodi foti nia kronolojia no evidénsia ba kazu ne’ebé vítima ida hasoru hafoin ne’e mak polísia submete ba iha prokuradór tanba sira maka iha kompeténsia ba asaun penál, bainhira iha indisius kríme ruma mak prokuradór sei foti medida ba suspeitu hodi kontinua nia prosesu ka arkiva ne’e desizaun prokuradór nian.
“kazu violénsia domestika vítima mós bele sai testemuña ba nia kazu rasik, karik iha momentu kazu ne’e akontese maka laiha ema seluk nia ho nia la’en de’it entaun vítima mós bele sai testemuña ba nia kazu rasik, entaun polísia mak tenke halo investigasaun ne’ebé kle’an ba kazu ne’e akontese oinsá, hodi bele submete ba iha prokuradór atu bele haree kazu ne’e priense ona kríme ka lae, karik priense entaun lori ba iha prosesu kontinua ba to’o iha tribunál, karik la prienxe entaun bolu mos vítima atu bele husu nia hanoin” dehan Koordenadora Flora.
Nia esplika, servisu monitorizasaun hotu ne’ebé JSMP halo iha tribunál ne’e barak liu maka kazu violénsia bazeia ba jéneru, nune’e mós JSMP halo ninia servisu ba halo monitorizasaun ba kazu sira iha tribunál maka violénsia bazeia ba jéneru, ofensas públika, korupsaun, omisídiu no seluk tan, enkuantu kazu violénsia-domestika no violénsia-seksuál ne’ebé JSMP rejista no halo monitorizasaun iha tribunál Baucau, Suai no Oe-cusse husi fulan Janeiru no Fevereiru tinan 2024 ho totál kazu 43.
Nune, JSMP rekomenda ba feto maluk ne’ebé sai vítima violénsia-domestika atu labele tauk, tanba JSMP hamutuk ho organizasaun sosiedade sivíl balun, pronto atu ajuda feto maluk sira ne’ebé sai vítima ba violénsia, nune’e sei akompaña hahú prosesu iha polísia to’o iha tribunál, nune’e vítima sira sei la mesak iha kríme violénsia-domestika.
